- *غزل 90*
1- ای هُدهُدِ صَبا به سَبا می فرستمت
بنگر که از کُجا به کُجا می فرستمت
حِیفَست طایِری چو تو در خاکدانِ غَم
ز اینجا به آسمانِ وفا می فرستمت
2- حِیفَست طایِری چو تو در خاکدانِ غَم
ز اینجا به آشیانِ وفا می فرستمت
3- در راهِ عشق مَرحَلِۀ قُرب و بُعد نیست
میبینمت عَیان و دُعا می فرستمت
4- هر صُبح و شام قافِله ای از دُعایِ خیر
در صُحبَتِ شَمال و صَبا می فرستمت
5- تا لشکرِ غمت نکند مُلکِ دل خراب
جان عزیز خود به نَوا می فرستمت
6- ای غایِب از نَظَر که شدی همنشین دل
می گویمت دُعا و ثَنا می فرستمت
7- در رویِ خود تَفَرُّجِ صُنعِ خدای کن
کائینۀ خدای نُما می فرستمت
8- تا مُطرِبان ز شوق مَنَت آگهی دهند
قَول و غزل به ساز و نوا می فرستمت
9- ساقی بیا که هاتِفِ غیبم به مُژده گفت
با درد، صبر کُن که دَوا می فرستم
حافِظ سُرودِ مجلسِ ما ذکرِ خیر توست
تَعجیل که اسب و قَبا می فرستمت
10- حافِظ سُرودِ مجلسِ ما ذکرِ خیر توست
بشتاب هان که اسب و قَبا می فرستمت
*******************************
وزن غزل: مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن( بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف)
1- ای هُدهُدِ صَبا به سَبا می فرستمت
بنگر که از کُجا به کُجا می فرستمت
موضوع بیت: خبرگیری از یار(قاصدکوی یار)
مضمون بیت: پيامبر عاشق به جانب معشوق
معنی واژگان: سبا: سرزمين بلقيس است که اشاره اي دارد به سرزمين معشوق/ از کجا به کجا: از سر منزل عاشق (مقام طلب) به سرزمين معشوق (مقام قُرب)
قواعد: هدهد صبا: اضافه ي تشبيهي است چون هدهد قاصد حضرت سليمان به سوي بلقيس بوده است
آرایه ها:جناس خط در صبا و سبا /تناسب در هدهد و سبا و فرستادن /تکرار ملیح کجا / هدهد صبا: تشبیه صریح /باد صبا به هدهد تشبيه شده است/ تلمیحی دارد به داستان سلیمان و بلقیس که هدهد پیام آورشان بود
واج آرایی: تکرار آواي «s» و حروف «ج» و «ک»و«ب»
معنی بیت: ای هدهد نسیم بهاری ای پیک مشتاقان تو را به شهر سبا دیار معشوق گسیل میدارم.ببین که به چه راهی دور تو را می فرستم؛از لحاظ علم بدیع میان سبا( به فتح اول نام شهر بلقیس در ملک یمن) و صبا جناس لفظی مراعات شده است، نیز تلمیحی دارد به داستان سلیمان و بلقیس که هدهد پیام آورشان بود.
………………….
2- حِیفَست طایِری چو تو در خاکدانِ غَم
ز اینجا به آشیانِ وفا می فرستمت
موضوع بیت:مقام انسان کامل(مقام انسان کامل برگشت به عالم واحدیت خداست)
مضمون بیت: منزل عاشق خاکدان غم و منزل معشوق آشيان وفا
معنی واژگان:حيف: ظلم، ستم، دريغ، افسوس/ طاير: پرنده/ خاکدان: دنيا، سرزمين، جهانِ خاکي/ آشيان: جايگاه، خانه.
آرایه ها: تناسب در طاير و آشيان /ایهام جناس در خاکدان و آشیان/ ایهام جناس در چو و تو/ایهام تضاد در وفا و غم
واج آرایی:تکرار حروف «ی» و «ف»و«ن»وآوای«t»
معنی بیت: دریغ است که پرنده ای سبکبال مانند تو در سرای خاکی اندوه که کلبۀ عاشق است،اسیر بماند،تو را از اینجا به منزلگاه محبوب که آستان وفاست روانه میسازم
………………………………
3- در راهِ عشق مَرحَلِۀ قُرب و بُعد نیست
میبینمت عَیان و دُعا می فرستمت
موضوع بیت: مقام انسان کامل(مقام انسان کامل برگشت به عالم واحدیت خداست) «همه جا خانه ی عشق است چه مسجد چه کنشت…»
مضمون بیت: عشق حقيقي و نبودن قرب و بُعد
معنی واژگان:مرحله: قسمتي از راه که ميان دو منزل است/ قرب: نزديکي/ بُعد: دوري/عيان: به طور واضح، در مقابل ديد، با چشم.
آرایه ها: تناسب در راه و مرحله و قرب و بعد /تناسب در ديدن و عيان/تضاد در قرب و بعد
واج آرایی: تکرار حرف «ع»و«ب»و«ت»و«ر»
معنی بیت: در سلوک راه مهر نزدیکی و دوری مکانی تصور نتوان کرد ،چه عشق چون به کمال رسد ،عاشق به هر سو نگرد ،جانان را آشکارا بیند و به دولت یار دعا کند ،حافظ در غزل دیگر فرماید:
گرچه دوریم به یاد تو قدح میگیریم
بعد منزل نبود در سفر روحانی
……………………………..
4- هر صُبح و شام قافِله ای از دُعایِ خیر
در صُحبَتِ شَمال و صَبا می فرستمت
موضوع بیت: مقام انسان کامل(یاری و دعا در حق سالک برای رسیدن به مقصد)
مضمون بیت: دعاي خير عاشق در حق معشوق
معنی واژگان:قافله: کاروان/ دعاي خير: دعايي توأم با آرزوي خير و خوبي/ صحبت: همراهي/ شمال: بادي که از طرف شمال مي وزد/ صبا: باد پيغام برنده که از سوي شرق مي وزد.
آرایه ها: صبح و شام و صبا از نظر لفظي داراي قرينه سازي است/تضاد در صبح و شام/تضاد در شمال و صبا / نوعی جناس در هر و در
واج آرایی: تکرار حرف «ر»و«ب»وآوای«آ»
معنی بیت: اي معشوق، هر صبح و شام کارواني از دعاي خير را به همراه نسيم صبا و شمال به سويت روانه مي سازم.
محصول بيت ـ هر صبح و شام قافله‌اى از دعاى خير يعنى ادعيه كثيره همراه باد صبا و شمال برايت مى‌فرستم، زيرا اين‌ها مريد عاشقان و پيك مشتاقان‌اند. حاصل اين‌كه از هر حيث به اسرار عشاق محرمند.
…………………………………..
5- تا لشکرِ غمت نکند مُلکِ دل خراب
جان عزیز خود به نَوا می فرستمت
موضوع بیت: مقام انسان کامل(یاری و دعا در حق سالک برای رسیدن به مقصد)
مضمون بیت: جان دادن در راه معشوق
معنی واژگان: نوا: گروگان/ اشاره است به اين که بلقيس خود به درگاه سليمان آمده تا حضرت سليمان به ملک او لشکرکشي نکند و ملک او را خراب نکند
قواعد: لشکر غم: اضافه ي تشبيهي، غم عشق به لشکر تشبيه شده است/ ملک دل: اضافه ي تشبيهي است
آرایه ها: تناسب در لشکر و ملک و خراب و نوا /تضاد در خراب و نوا
واج آرایی: تکرار حروف «ک» و «ن»و«ل»
معنی بیت: تا سپاه عشق تو کشور دل را ویران نسازد،جان گرامی خود را به گروگان به آستانت گسیل میدارم.
………………………………………
6- ای غایِب از نَظَر که شدی همنشین دل
می گویمت دُعا و ثَنا می فرستمت
موضوع بیت: مقام انسان کامل(یاری و دعا در حق سالک برای رسیدن به مقصد)
مضمون بیت: درود و ستايش براي يار سفرکرده
معنی واژگان:غايب از نظر: کسي که ظاهراً از جلو چشم دور است و او را نمي بينم، سفر کرده/ دعا: درود و سلام/ ثنا: مدح، ستايش
آرایه ها: تناسب در غايب و فرستادن / تضاد در غايب و همنشين / تناسب و ترادف ملیح در دعا و ثنا
واج آرایی: تکرار حروف «ي» و «ن»
معنی بیت: اي کسي که از ديده پنهاني، ولي هم نشين و هم دم دل بي قرارم هستي، تو را آفرين و ستايش مي گويم و به سويت درود مي فرستم.
محصول بيت ـ اى جانان غايب ار نظر كه مقارن و مصاحب دلى. شب و روز دعايت مى‌كنم و برايت ثنا مى‌فرستم، مراد خواجه از اين بيان اين است كه ظاهرآ و باطنآ به دعا و ثنايت مشغوليم، ظاهرآ يعنى با زبان و مشافهة و باطنآ به‌وسيله نامه و مكتوب.
…………………………….
7- در رویِ خود تَفَرُّجِ صُنعِ خدای کن
کائینۀ خدای نُما می فرستمت
موضوع بیت: انسان کامل(انسان کامل آیینۀ تمام نمای الهی است)
مضمون بیت: چهره ي معشوق و دل عاشق
معنی واژگان:تفرّج: تماشا کردن و لذّت بردن/ صنع: هنر، صنعت/ آيينه ي خداي نما: دل عاشق حقيقي، محلّ تجلّي ذات حق.
قواعد: تفرج: مصدر باب تفعل
آرایه ها: تناسب در روي و آيينه /تناسب در تفرج و صنع/تکرارملیح خدای
واج آرایی: تکرار حرف «ي»و«ن»و«د»
معنی بیت: در چهرۀ خود هنر آفرینش خدای را تماشا کن ،چه روی آئینه ایست که جلوه گاه یزدان است ،مقصود آن است که چون تو را به نگریستن در چهرۀ خود برانگیختم،گویی آئینه صنع نما برای تو فرستاده باشم.
………………………………..
8- تا مُطرِبان ز شوق مَنَت آگهی دهند
قَول و غزل به ساز و نوا می فرستمت
موضوع بیت: مقام انسان کامل(یاری و دعا در حق سالک برای رسیدن به مقصد)
مضمون بیت: درود و سلام توأم با ساز و آهنگ از سوي عاشق به معشوق
معنی واژگان:مطربان: رامشگران/ شوق: اشتياق، عشق/ قول: تصنيف، ترانه/ ساز و نوا: ساز و آهنگ
آرایه ها: تناسب در مطرب و قول و غزل و ساز و نوا /تناسب در مطرب و آگهی/تناسب در آگهی و قول/ ترادف ملیح در ساز و نوا /ایهام جناس و ترادف ملیح در قول و غزل
واج آرایی: تکرار حروف «ن» و «م» و«و»و آواي «gh»
معنی بیت: براي اينکه مطربان و خوانندگان از ميزان اشتياق من به تو آگاهت کنند و از عشقم نسبت به تو سخن بگويند، اي معشوق، به سويت شعر و ترانه اي همراه با ساز و آهنگ روانه مي سازم.
محصول بيت ـ براى اين‌كه مطربان از اشتياق من نسبت به تو آگاهت نمايند قول و غزل تصنيف نموده و با ساز و نوا برايت فرستادم. بعضى از مفسرين معناى قول و غزل و ساز و نوا را در اى مقام ندانسته‌اند و خيلى هم در اين كلمات تصرف نموده‌اند. البته نبايد به آن‌ها توجه شود، خلاصه خواجه مى‌گويد اشعار را به اين دليل به طرز مقامات و نغمات فرستادم كه هنگام شنيدن از مطربان شوق و اشتياق مرا نسبت به خودت بدانى.
………………………..
9- ساقی بیا که هاتِفِ غیبم به مُژده گفت
با درد، صبر کُن که دَوا می فرستم
موضوع بیت: مقام صبر(صبردوای درد سلوک است)
مضمون بیت: صبر عاشق
معنی واژگان:هاتف غيب: ندايي از عالم غيب/ مژده: بشارت.
قواعد: هاتف:اسم فاعل از هتاف به ضم اول.
آرایه ها: تضاد و تناسب در درد و دوا / تناسب در صبر و دوا /تناسب در هاتف و مژده/ایهام تضاد در صبر و درد
واج آرایی: تکرار حروف «ت» و «د» و قریب المخرج بودن این دو حرف و«ب»
معنی بیت: اي ساقي، شراب بياور که هاتف غيب به مژده گفت: اي عاشق، با درد عشق بساز و تحمّل کن که به نزدت دوا مي فرستم و از اين درد رها خواهي شد.
محصول بيت ـ اى ساقى بيا كه هاتف غيب به طريق مژده به من گفت: با درد بساز كه برايت دوا مى‌فرستم، يا در درد صبر كن، به تقدير حرف ظرف بودن «با» و يا به درد صبر كن به تقدير صله بودن با.
……………………………….
10- حافِظ سُرودِ مجلسِ ما ذکرِ خیر توست
بشتاب هان که اسب و قَبا می فرستمت
موضوع بیت: عنایت (بخشش معشوق در حق عاشق)
مضمون بیت: دعوت حافظ
معنی واژگان:سرود: سخن موزون/ ذکر خير: ياد خوبيهاي کسي/ هان: آگاه باش، آماده باش/ اسب و قبا: وسيله ي آمدن و جايزه ي مناسب که عبارت از خلعت و تشريف بوده است و قبا يکي از اجزاي آن بود، که لباس بلند پوشيدني جلو باز و دکمه دار بوده است
آرایه ها: تلمیحی دارد به این رسم کهن که چون بزرگان کسی را به مجلس خود می خواندند به احترام برای میهمان اسب و قبا می فرستادند/تناسب در سرود و ذکر
واج آرایی:تکرارحروف«ت»و«ب»
معنی بیت: ای حافظ یاد نیک تو ترانۀ محفل ماست هان به آمدن شتاب کن که اینک برای تو جامه و مرکب گسیل میدارم،در ضمن تلمیحی دارد به این رسم کهن که چون بزرگان کسی را به مجلس خود می خواندند به احترام برای میهمان اسب و قبا می فرستادند.
……………………………………..
