- * غزل 74 *
1- حاصلِ کارگَهِ کـون و مَـکان این همـه نیست
باده پیش آر که اَسبابِ جَهان این همه نیست
2-از دل و جـان شَـرَفِ صحـبتِ جانان غَرَض است
غَرَض این است وگرنه دل و جان این همه نیست
از دل و جـان شَـرَفِ صحـبتِ جانان غَرَض است
همه آن است وگرنه دل وجان این همه نیست
3-مـِنـَّـتِ سِـدرِه وطـوبــی ز پـیِ سـایـه مَـکَــش
که چو خوش بنگری ای سروِ روان این همه نیست
دولت آن است که بی خونِ دل افتـد به کـنار
ور نه با سَعی و عَمل باغِ جَنان این همه نیست
4- دولت آن است که بی خونِ دل آیـد به کـنار
ور نه با سَعی و عَمل باغِ جَنان این همه نیست
5- پنج روزی که در ایـن مـَـرحَلـه مُهـلَت داری
خوش بیاسای زَمانی که زمان این همه نیست
6- بـرلَـبِ بـَحــرِ فَـنـا مــنـتظــریـم، ای سـاقی
فُرصَتی دان که ز لب تا به دهان این همه نیست
زاهـِـد ایـمِــن مشـو از بـازیِ غـِیرَت ز ِنهار
کَز درِ صومعه تا دیرِ مُغان این همه نیست
7- زاهـِـد ایـمِــن مشـو از بـازیِ غـِیرَت ز ِنهار
که ره از صومعه تا دیرِ مُغان این همه نیست
دردمـنـدیِّ مـنِ ســوخــتـة زار ِنــزار
ظاهِرا حاجتِ تقریر و بیان این همه نیست
8- دردمـنـدیِّ مـنِ ســوخــتـة زار و نــزار
ظاهراً حاجتِ تقریر و بیان این همه نیست
*از تَهَتُک مَکُن اندیشه و چون گُل خوش باش
زانکه تَمکین جهان گذران این همه نیست
9- نامِ حافـظ رَقَـمِ نیک پَذیـرُفت، ولی
پیشِ رِندان رَقَمِ سود و زیان این همه نیست
******************************
وزن غزل : فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات ( بحر رمل مثمن مخبون مقصور )
1- حاصلِ کارگَهِ کـون و مَـکان این همـه نیست
باده پیش آر که اَسبابِ جَهان این همه نیست
موضوع بیت: دنیا و بی اعتباری آن
مضمون بیت: بي اهميّت بودن جهان هستي و دم و دستگاه دنيوي
معنی واژگان:کارگه: محلّ کار، جايي که در آن هرکس به کاري مشغول است/ کون و مکان: مجموعه ي جهان هستي/ اين همه نيست: مهم نيست، اهميّت ندارد، قابل اهميّت نيست/ باده پيش آر: شراب بياور/ اسباب جهان: دم و دستگاه دنيوي/
آرایه ها:تناسب درکارگاه و اسباب /تناسب در کون و مکان با جهان/ترادف ملیح در کون و مکان / تشبيه جهان هستي به کارگاه
واج آرایی:تکرارحروف«ک» و «ب»و«ه»و«ن»وآوای«s»
معنی بیت: محصول و نتیجة جهان هستی یا عالم ماده در دیدۀ عارف چندان در خور اعتنا نیست . باده بیاور و بده که مال و ملک گیتی اعتبار ندارد و اعتماد را نشاید .
………………………….
2-از دل و جـان شَـرَفِ صحـبتِ جانان غَرَض است
غَرَض این است وگرنه دل و جان این همه نیست
موضوع بیت: عشق ( ارزش همنشینی با محبوب و دل سپردن به او)
مضمون بیت: ارزش دل و جان عاشق
معنی واژگان:شرف: افتخار/ صحبت: همنشيني، ملازمت/ جانان: معشوق، معشوق حقيقي/ غرض: مقصود.
آرایه ها: جناس در جان و جانان / تکرارملیح دل و جان و غرض/تضاد در است و نیست /ترادف ملیح در دل و جان
واج آرایی: تکرار حروف «ج» و «ن» و «ت»وآوای«z»
معنی بیت: غرض و کمال مطلوب از جان و دل داشتن ، به شرف و افتخار مصاحبت یار رسیدنست وگرنه دل و جان بی جانان ارزشی ندارد .
…………………………….
3-مـِنـَّـتِ سِـدرِه وطـوبــی ز پـیِ سـایـه مَـکَــش
که چو خوش بنگری ای سروِ روان این همه نیست
موضوع بیت: مقام آزادگی (دوست برای ما و همة نعمت فردوس برای دیگران)
مضمون بیت: مذمّت منّت کشيدن
معنی واژگان:منّت کشيدن: زير بار احسان و نيکي کسي رفتن/ سدره: درخت سدرة المنتهي، درخت کنار که در پايان جهان مادي قرار دارد و در شب معراج پيغمبر ما (ص) از آن گذشتند/ طوبي» نام درختي است در بهشت/ ز پي: براي
آرایه ها: سرو روان: انسان، انسان خوش اندامي که قدّ او به سرو تشبيه شده ولي سرو حرکت نمي کند ولي اين شخص حرکت مي کند و روان است (استعاره)/ تناسب در سدره و طوبي و سرو
واج آرایی: تکرار حرف «ي»و«س»و«ن»و«و»
معنی بیت: آرمیدن در سایۀ سدره المنتهی درخت عرشی و طوبی شاخسار بهشت را به بهای منت کشیدن مپذیر که ای سرو خوشخرام ، چون نیک بیندیشی ، چندان نمی ارزد .
………………………………
4- دولت آن است که بی خونِ دل آیـد به کـنار ور نه با سَعی و عَمل باغِ جَنان این همه نیست
موضوع بیت: مجذوبِ عاشق و عاشقِ مجذوب
مضمون بیت: کدام خوشبختي؟
معنی واژگان:دولت: خوشبختي/ خون دل: زحمت، رنج، غم و غصّه/ سعي: کوشش/ باغِ جنان: بهشت.
آرایه ها:تناسب در خون دل با سعی و عمل /تناسب در دولت و باغ جنان/ترادف ملیح در سعی و عمل
واج آرایی:تکرارحروف«ن»و«ب»و«ع»و«آ»و«د»و «ل»وتکرارآوای«آ»
معنی بیت: ناز و نعمت آن باشد که بی خون دل خوردن و رنج توانفرسا کشیدن به دست آید و اگر چنین نباشد ، باغ بهشت را با کوشش و کار سخت به دست آوردن چندان ارزشی ندارد .
…………………………………..
5- پنج روزی که در ایـن مـَـرحَلـه مُهـلَت داری خوش بیاسای زَمانی که زمان این همه نیست
موضوع بیت: غنيمت شمردن فرصت
مضمون بیت: غنيمت دانستن دَم و خوشباشي
معنی واژگان:پنج روز: نشانه ي مدّت کم و زودگذر/ مرحله: فاصله دو منزل در مسافرت ها و مسافتهاي قديم/ مقصود اين دنيا و فاصله دو عدم است.
آرایه ها: تناسب در پنج روز و مهلت و زمان /تناسب در مرحله و زمان/نوعی جناس در زمانی و زمان / پنج روز : کنایه از مدت کوتاه /تناسب در مهلت و آسودن
واج آرایی: تکرار حروف «ر» و «م»و«ز»وآوای«h»
معنی بیت: در پنج روزه نوبت عمر خود در منزلگاه جهان یک نفس به خوشی و شادی بگذران که فرصت تو بسیار اندک است .
………………………….
6- بـرلَـبِ بـَحــرِ فَـنـا مــنـتظــریـم، ای سـاقی فُرصَتی دان که ز لب تا به دهان این همه نیست
موضوع بیت: غنيمت شمردن فرصت – عنایت (انتظار عنایت از ساقی معشوق)
مضمون بیت: مهلت کم زندگي و خوشباشي در اين مهلت کم
معنی واژگان:لب: کنار/ بحر: دريا/ فنا: نيستي ظاهري (نه عرفاني)/ فرصتي دان: فرصت را غنيمت بشمار و از آن استفاده کن/ دهان: مقصود دهان درياي نيستي است.
آرایه ها: تناسب در لب و دهان / تناسب در منتظر و فرصت/ تناسب و ایهام تضاد در فنا و فرصت /تکرار ملیح لب
واج آرایی:تکرارحرف «ب» و «ن»و«ر»و«ت»وآوای«h»
معنی بیت: بر لب دریای نیستی ایستاده ایم چشم به راه و منتظر غوطه زدنیم . ای ساقی ، سیراب کردن ما را غنیمت شمار ، چه از لب دریای فنا تا دهان و کام عدم چندان راهی نیست یا آن که مقصود آنست که شاید پیمانه از لب به دهان نرسد و اجل برسد یعنی فرصت سخت زودگذر و ناپایدارست .
……………………………………..
7- زاهـِـد ایـمِــن مشـو از بـازیِ غـِیرَت ز ِنهار که ره از صومعه تا دیرِ مُغان این همه نیست
موضوع بیت: زهد و رندی در برابر هم (انقلاب درونی برای همه کس ممکن است حتی زاهد)
مضمون بیت: غرور زهد و کيفر آن- جبر تشريعي
معنی واژگان:زاهد: عابدي که در نظر حافظ رياکار است امّا به عبادتهاي خود مغرور است/ ايمن: مطمئن، در امن/ غيرت: احساس بيگانگي کردن، حميّت/ احساس غيرت خدا در اين است که زاهد را از نزديکان و درگاه خود نداند و او را خودخواه و مشرک بداند و او را به جايي اندازد که از آنجا ظاهراً تنفر دارد/ زنهار: آگاه باش، مواظب باش/صومعه: محلّ عبادت زاهد، محلّ ريا و شرک/دير مغان: ميخانه، محلّ صفا و بي ريايي که به نظر زاهد محل معصيت و گناه است.
آرایه ها: تضاد در صومعه و دير مغان / تناسب در زاهد و صومعه /ایهام تضاد در غیرت و زنهار / تلمیحی به شیخ صنعان دارد که پس از گزاردن پنجاه حج به غرور طاعت گرفتار آمد و به دختر ترسائی دل باخت و از حرم رخت به خانۀ خمار کشید
واج آرایی: تکرار حروف «ر» و «ز» و «ي»و«ن»و«م»و«ه»
معنی بیت: هان ای پارسا ، از نقش غیرت و بازی رشگ ایزدی که تو را در غرور زهد می بیند و بدان سبب از عبادتگاه تو را به کوی مغان باده فروش می کشاند ، خود را در امان مپندار، در ضمن تلمیحی به شیخ صنعان دارد که پس از گزاردن پنجاه حج به غرور طاعت گرفتار آمد و به دختر ترسائی دل باخت و از حرم رخت به خانۀ خمار کشید .
………………………………
8- دردمـنـدیِّ مـنِ ســوخــتـة زار و نــزار
ظاهراً حاجتِ تقریر و بیان این همه نیست
موضوع بیت: حدیث فراق( دردمنديِ عاشق بر محبوب آشکار است)
مضمون بیت: دردمنديِ عاشق بر همه آشکار است
معنی واژگان:سوخته: دلسوخته/ زار: نالان/ نزار: افسرده/ تقرير: سخن گفتن/ بيان: آشکار کردن، برملا کردن
آرایه ها: نوعی جناس در زار و نزار /تناسب در سوخته با زار و نزار /تناسب در دردمندی و سوخته /تناسب در درد و زار و نزار و سوخته / ایهام تناسب در دردمندی و حاجت /ترادف ملیح در زارو نزار /ترادف ملیح درتقریر و بیان
واج آرایی: تکرار حرف «ر» و«ت»و«ن»و آواي «z»و«h»
معنی بیت: درد و رنج من عاشق دل سوخته ي نالان و ناتوان نيازي به اين همه شرح و بيان ندارد.
محصول بيت ـ دردمندى من زار و نزار و سوخته ظاهرآ چندان احتياج به تقرير و بيان ندارد.
……………………………….
9- نامِ حافـظ رَقَـمِ نیک پَذیـرُفت، ولی
پیشِ رِندان رَقَمِ سود و زیان این همه نیست
موضوع بیت: اولیای الهی ((رند) در پی کسب نام نیست)
مضمون بیت: حافظ خوشنام ولي بي اعتنا به اين خوشنامي است/ حافظ رند است
معنی واژگان:رقم: در مصراع اوّل «نشان» و در مصراع دوم «حساب»/ رندان: کساني که ظاهراً بد و باطناً مقرب درگاه خدا هستند و از عمر خود در رسيدن به حق مطلق کاملاً استفاده مي کنند/ سود و زيان: فايده و ضرر.
آرایه ها:تکرار ملیح رقم/تناسب در نام و نیک / ایهام تضاد در رندی و نام نیک /تضاد در سود و زیان
واج آرایی: تکرار حرف «ي»و«ن»وآوای«z»و«ر»
معنی بیت: حافظ به نیک نامی مشهور شد اما در نظر رندان و وارستگان قلندر سود و زیان چندان اعتباری ندارد و نفع ضرر این جهانی را به چیزی نگیرند .
