- *غزل 56 *
1- دِل سَـراپـردة مَحَبَّتِ اوست
دیده آیینه دارِ طلعتِ اوست
2- من که سر درنیاورم به دو کَون
گـردنم زیـرِ بـارِ مِـنـَّتِ اوست
3- تـو و طـُوبی و مـا و قـامــت یار
فکر هر کس به قدرِ همّتِ اوست
گر من آلوده دامنم، چه زیان؟
همه عالم گُواهِ عصمتِ اوست
4-گر من آلوده دامنم، چه عجب؟
همه عالم گُواهِ عصمتِ اوست
5- من که باشم در آن حَرَم که صبا
پـرده دارِ حـریمِ حُـرمَـتِ اوست
من که باشم در آن حَرَم که صبا
خاک بوسِ حـریمِ حُـرمَـتِ اوست
6- بـی خـیالـش مَـباد مَنـظَـرِ چـشـم
زان که این گوشه جایِ خلوتِ اوست
7- هـر گُلِ نـو که شد چـمن آرای
ز اَثَرِ رنگ و بویِ صحبتِ اوست
8- دورِ مجنون گذشت و نوبَت ِماست
هـر کـسی پـنـج روز نوبَتِ اوست
مُلکَتِ عـاشـقـیّ و گـنـجِ طَـَرب
هر چه دارم ز یُمنِ دولت ِاوست
9- مُلکَتِ عـاشـقـیّ و گـنـجِ طَـَرب
هر چه دارم ز یُمنِ همّت ِاوست
10- من و دل گر فِدا شدیم ،چه باک؟
غَـَرض انـدر میان سلامتِ اوست
11- فقرِ ظاهر مبین که حافظ را
سینه گَنجینة مُحَبَّتِ اوست
*********************************
وزن غزل : فاعلاتن مفاعلن فعلات ( بحر خفیف مسدس مخبون مقصور )
1- دِل سَـراپـردة مَحَبَّتِ اوست
دیده آیینه دارِ طلعتِ اوست
موضوع بیت: مقام دل (جایگاه وتصویر معشوق در دل و دیدۀ عاشق است)- عشق (عاشق مظهر معشوق است)
مضمون بیت: دل و ديده ي عاشق و عشق و چهره ي يار
معنی واژگان:سراپرده: خيمه ي بزرگ، چادر/ ديده: چشم/ آيينه دار: کسي که در قديم شغل آيينه داري داشته است، در هر محله اي (به جهت کم بودن آيينه) دکّه اي بوده است که اهل آن محل از آيينه اي که در آن دکّه بوده است براي ديدن چهره و قيافه ي خود استفاده مي کرده اند و ساليانه چيزي به آن آيينه دار که صاحب دکّه بوده است مي داده اند، ضمناً اين آيينه دار در مجالس عروسي نيز آيينه اش را در برابر چهره ي عروس (و داماد) مي گرفته است.
آرایه ها: تناسب در دل و محبت /تناسب در ديده و آيينه و طلعت /تناسب در دل و ديده
واج آرایی: تکرار حروف «د» و «ر»وآوای«t»
معنی بیت: دلم خانۀ عشق یارست و چشم رتبۀ آینه داری رخسار وی را دارد .
2- من که سر درنیاورم به دو کَون
گـردنم زیـرِ بـارِ مِـنـَّتِ اوست
موضوع بیت: اولیاء الهی( همه چیز مطیع فرمان اولیاست) – همت عالی(بلند همتی عاشق و تواضع او در برابر معشوقان حقیقی)
مضمون بیت: عاشق در برابر دو جهان و در برابر معشوق
معنی واژگان:سردرآوردن: سر خم کردن، سر فرود آوردن/ دو کون: دو جهان، دنيا و آخرت/ منّت: سپاس، شکرگزاري/ گردن به زير باري بودن: رهين کسي يا چيزي بودن
آرایه ها: تناسب در سر و گردن
واج آرایی: تکرار حروف «ر» و «ن» و «ک»و«م»وآوای«-ِ»
معنی بیت: من که سر به دو عالم فرود نمي آورم و از آن بي نيازم، گردنم زير بار لطف اوست و از او بي نياز نيستم.
محصول بيت ـ من كه به دو عالم سر فرو نكنم، يعنى از كثرت استغنا به هيچ كس اطاعت نمى‌كنم، اما گردنم زير بار منت جانان است، يعنى به اين بنده كمترين، آن‌قدر الطاف بى‌نهايت و اعطاف بلاغايه كرده است كه شرمنده كمال احسان و ممنون التفات بى‌پايان جانان واقع شده‌ام.
3- تـو و طـُوبی و مـا و قـامــت یار
فکر هر کس به قدرِ همّتِ اوست
موضوع بیت: مقام آزادگان (یار از آن ما و بهشت از آن دیگران )
مضمون بیت: بهشت حقيقي جوار معشوق است
معنی واژگان:طوبي: نام درختي است در بهشت/ قامت: قدّ، بلندي/ همّت: اراده، شخصيت باطني/ در بيت نوعي طنز وجود دارد (مي خواهد خود را و همّت خود را برتر بشمارد) اشاره است به اين که عاشق حقيقي که به حقيقت مطلق عاشق است از بهشت و متعلقات آن لذّتي نمي برد، بلکه او را مي خواهد نه بهشت را «از در خويش خدا را به بهشتم مفرست – که سر کوي تو از کون و مکان ما را بس»)
قواعد: قامت يار برتر از درخت طوبي قلمداد شده است و در حقيقت نوعي تشبيه تفضيل است/ و: در اینجا «و» حرف اضافه است مفید معنی ملازمت .
آرایه ها:تناسب در طوبی و قامت /تناسب در تو و ما /تناسب در فکر و همت
واج آرایی: تکرار آواي «t» و «آ» و حرف «ک»و«ر»
معنی بیت: تو با ملازمت طوبی درخت بهشتی خوشی ولی ما ملازمت سرو بالای یار را برگزیدیم .
4-گر من آلوده دامنم، چه عجب؟
همه عالم گُواهِ عصمتِ اوست
موضوع بیت:اولیاء (مقام معصومیت اولیاء )-خداوند پاک و بندگان گناهکار( اقرار عاشق به گناه در برابر عصمت معشوق)
مضمون بیت: عاشق گناهکار و معشوق معصوم
معنی واژگان:آلوده دامن: معصيت کار، گناهکار/ گواه: شاهد/ عصمت: پاکدامني.
آرایه ها: تضاد در آلوده دامن و عصمت
واج آرایی: تکرار حرف «م» و آوای «آ»
معنی بیت: اگر من آلودۀ گناه باشم ، شگفت نیست ؛ جهان سراسر بر پاکدامنی و پرهیزگاری وی (یار من) گواهی میدهد ، بابا افضل گوید :
گر جملۀ کاینات کافر گردند
بر دامن کبریاش ننشیند گرد
5- من که باشم در آن حَرَم که صبا
پـرده دارِ حـریمِ حُـرمَـتِ اوست
موضوع بیت: عشق ( مقام برترین برای معشوق )
مضمون بیت: معشوقي که صبا پرده دار اوست، عاشق بيچاره در برابر چنين معشوقي براي خود ارزشي قائل نيست
معنی واژگان:حرم: محدوده اي که وارد شدنش براي هرکسي مجاز نيست/ صبا: بادي که از طرف شمال يا مشرق مي وزد، باد پيامبر عاشقان/ پرده دار: نگهبان، پاسبان/ حريم: اطراف حرم/ حرمت: احترام، نگه داشت عزّت و بزرگواري
آرایه ها: تناسب درحرم و پرده دار و حريم / نوعی جناس در حرم و حريم و حرمت
واج آرایی: تکرار حروف «ر» و «ح»
معنی بیت: در آن سراپرده که نسیم بهاری به احترام مقام حاجبی و پردهداری را بر عهده دارد و به درون حرم راه نمی یابد ، من در حساب نمی آیم .
6- بـی خـیالـش مَـباد مَنـظَـرِ چـشـم
زان که این گوشه جایِ خلوتِ اوست
موضوع بیت: خداوند و یاد او (جایگاه خیال معشوق در چشم عاشق است)
مضمون بیت: خيال معشوق و چشم عاشق
معنی واژگان:خيال: تصويري که از تخيّل عاشق ايجاد مي شود/ منظر: نظرگاه، تماشاگه.
آرایه ها: تناسب در خيال و منظر و چشم و گوشه و خلوت/تناسب در خیال و خلوت / تناسب در گوشه و خلوت
واج آرایی: تکرار حرف «م» و «خ»و«ش»
معنی بیت: دیدگاه چشم از صورت خیالی یار تهی مباد ، چه این کنج خلوت سرای ویست .
7- هـر گُلِ نـو که شد چـمن آرای
ز اَثَرِ رنگ و بویِ صحبتِ اوست
موضوع بیت: خداوند و تاثیر تجلیات او در عالم (گل نشانه اي از رنگ و بوي معشوق حقيقي است).
مضمون بیت: گل نشانه اي از رنگ و بوي معشوق حقيقي است
معنی واژگان:چمن آراي: باعث آرايش باغ/صحبت: همنشيني.
آرایه ها: تناسب در گل و چمن و رنگ و بو/ ترادف ملیح رنگ و بو
واج آرایی: تکرار حرف «ر»و«ن»
معنی بیت: گلهای تازه از تأثیر رنگ و بوی مصاحبت یار من زیور باغ و چمن گشتند .
8- دورِ مجنون گذشت و نوبَت ِماست
هـر کـسی پـنـج روز نوبَتِ اوست
موضوع بیت: غنیمت شمردن فرصت
مضمون بیت: عشقي همچون عشق مجنون
معنی واژگان:دور: دوران، مدت/ مجنون: قيس عامري، عاشق مشهور که در عشق ليلي شهره شد/ پنج روز: اشاره است به مدتي کم، زماني زودگذر
آرایه ها:تناسب در دور و نوبت و پنج /تکرار ملیح نوبت / پنج روز : به کنایه مقصود مدت کوتاه
واج آرایی:تکرار حروف«ن»و«ت»و«ر»
معنی بیت: روزگار مجنون و عشق ورزي او با ليلي سپري شد حال، دوران جنون و عشق بازي ما با معشوق زيبا روي است. آري، زمان و مهلت هرکس بيش از پنج روز نيست.
محصول بيت ـ دور و نوبت مجنون گذشت. حالا ديگر نوبت ما است، و نوبت هر كس در اين دنيا پنج روز است، يعنى در اين دنيا يك شخص هر قدر هم زياد عمر كند، بالاخره عاقبتش انتقال به عقبا است، از قرار معلوم رسم اعجام بر اين است كه مدت عمر هر قدر هم طولانى باشد با عبارت پنج روز تعبير كنند.
9- مُلکَتِ عـاشـقـیّ و گـنـجِ طَـَرب
هر چه دارم ز یُمنِ همّت ِاوست
موضوع بیت: همت (همه چيز عاشق از معشوق است)
مضمون بیت:همه چيز عاشق از معشوق است
معنی واژگان:ملکت: مملکت/ طرب: شادي و نشاط/ يمن: مبارکي/ همّت: نظر و دعاي خير
قواعد: ملکت عاشقي اضافه تشبيهي است/ گنج طرب: اضافه ي تشبيهي است
آرایه ها: تناسب در ملکت و گنج و هرچه
واج آرایی:تکرار حرف«ر» و «م» وآوای«t»
معنی بیت: آنچه از سلطنت عشق و گنج شادي نصيبم شده، همه از همّت فرخنده ي يار دل فريب من است.
محصول بيت ـ مملكت عاشقان و خزينه شادمانى و يا گوشه طرب و هرچه از اين قبيل هست تمامآ از يمن و مباركى سعادت و اقبال جانان است. يعنى از وقتى كه به در دولت جانان منتسب گشته‌ام، پادشاه عالم شده‌ام.
10- من و دل گر فِدا شدیم ،چه باک؟
غَـَرض انـدر میان سلامتِ اوست
موضوع بیت: دعا ( دعا در حق معشوق )(عاشق و همه چیز او به فدای معشوق)
مضمون بیت: سلامت معشوق و فدا شدن عاشق
معنی واژگان:باک: ترس، بيم، اهميت/ غرض: مقصود، هدف/ سلامت: سالم بودن و سالم ماندن
آرایه ها: تضاد در فدا شدن و سلامت /تناسب در من و دل
واج آرایی:تکرار حرف«د»و«م»
معنی بیت: اگر من و دل در راه عشق به معشوق فنا شديم، چه باک. هدف، تنها سلامتي اوست.
محصول بيت ـ اگر من و دلم در عشق جانان فدا شديم يا شده‌ايم باكى نيست، يعنى مهم نيست، زيرا در طريق محبت غرض سلامت او است. حاصل كلام، از هلاك شدن ما به كسى ضرر مترتب نمى‌شود، همان وجود شريف و ذات منيف جانان در عافيت و سلامت باشد.
11- فقرِ ظاهر مبین که حافظ را
سینه گَنجینة مُحَبَّتِ اوست
موضوع بیت: مقام دل (دل حافظ ، منبع عشق است )
مضمون بیت: دل عاشق جایگاه معشوق است
معنی واژگان:فقر: نيازمندي/ گنجينه: خزانه/ محبّت: عشق
آرایه ها: نوعی تضاد در فقر با گنجينه / جناس گونه در سينه و گنجينه از نظر تلفّظ /تناسب در سینه و محبت
واج آرایی:تکرار حرف«ر»و«ن»
معنی بیت: اگر چه حافظ بظاهر تهیدست است ولی در دل گنج گرانبهای عشق محبوب را نهان دارد .
