- *غزل 429*
1- ساقـی بیا، که شُد قَدَحِ لاله پُر زِ مَی
طامات، تا به چَند و خُــرافات، تا به کِی؟
بُگذارکِبر و ناز، که بسیار دیده چرخ
چینِ قَبایِ قیصـــر و، طَــرفِ کلاهِ کی
2-بُگذَر زِ کِبر و ناز، که دیدَ‌ست روزگار
چینِ قَبایِ قیصـــر و، طَــرفِ کلاهِ کی
هُشیار شو، که مُرغِ سَحَر مَست گشت، هان
بیدار شو که خوابِ عَدَم در پِی اَست، هِی
3-هُشیار شو، که مُرغِ چَمَن مَست گشت، هان
بیدار شو که خوابِ عَدَم در پِی اَست، هِی
4-خوش نازُکانه می‌چَمی، ای شاخِ نوبهار
کاشُفتِگــی مَبــادَت، از آشوبِ بــادِ دِی
بر مِهــرِ چــرخ و عشوۀ او اعتماد ،نیست
ای وای بر کسی که شد ایمِن، ز مَکرِ وِی
5-بر مِهــرِ چــرخ و شیوة او اعتماد ،نیست
ای وای بر کسی که شد ایمِن، ز مَکرِ وِی
6- فردا شَرابِ کوثر و حور از برایِ ماست
وِ امــروز نیز، سـاقی مَه روی و جامِ مَی
بـادِ صَبا زِ عهـــد صِبـــی یاد می کند
جان داروئی که غم ببرد دَردِه، ای صُبَیّ
بـادِ صَبا زِ عهـــد صِبـــی یاد می کند
جان داروئی که غم ببرد دَردِه، ای بُنَیّ
7- بـادِ صَبا زِ عهـــد صَبـــی یاد می‌دهد
جان داروئی که غم ببرد دَردِه، ای صُبَیّ
8- حِشمَت مَبین و سلطـنتِ گل، که بسپُرد
فــراشِ باد، هـر ورقش را به زیـــرِ پِی
حِشمَت مَبین و سلطـنتِ گل، که گُستَرَد
فــراشِ باد، هـر ورقش را به زیـــرِ پِی
9- دَردِه به یــاد حـاتمِ طِی، جامِ یک منی
تـا نـامة سیــاهِ بخیـــلان، کنیـــم طِـی
10-زان مَی، که داد حُسن و لَطافت به ارغوان
بیرون فِکَند لُطفِ مِزاج از رُخَش بِه خَوی
11-مَسنَد به باغ بَر ،که به خدمت چو بندگان
اِستاده است، سرو و کَمَــر بسته است نِی
*اشیایِ روزگار به مَی ساز در گِرو
کَز مَردِ راه باز نَماندَست هیچ شِی
12-حافظ، حَدیـــثِ سِحر،فِریبِ خوشت رسید
تا حدِّ مصر و چین و، به اطرافِ روم و ری
***********************
وزن غزل: مغعول فاعلات مفاعیل فاعلن (بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف)
1- ساقـی بیا، که شُد قَدَحِ لاله پُر زِ مَی
طامات، تا به چَند و خُــرافات، تا به کِی؟
موضوع بیت:حقیقت و مجاز
مضمون بیت: فصل بهار و شراب
معنی واژگان: مقصود از «مي» قطرات باران و شبنم است که در فصل بهار درون لاله را پر مي کند/ طامات: سخنان گزاف و مبالغه آميز صوفيان در مورد کرامات خودشان است (مفرد آن «طامه» است) نیز نگاه کنید به غزل 272 بیت 2 /خرافات: عقايد بي پايه و اساس (مفرد آن «خرافه» است)/ داستان های شب و سخنان نمکین و دروغ و بی پایه و مایه جمع خرافه و « خرافه نام مردی پری زاده از قبیلة عذره و او آنچه از پریان می دید نقل می کرد و مردم او را به دورغ می داشتند و هر سخن او را باور نداشتند و گفتندی هذا حدیث خرافة و هی حدیث مستملح کذب و حکایت های شب«نقل از منتهی الارب» / توضيح آن کلماتي مانند «مي» و «کي» که ياء آنها ياء مليّن است در زمان قديم با فتحه ي قبل از يا تلفظ مي شده است يعني به صورت (may) و (key) اما همه آنها در زمان حاضر با کسره ي قبل از يا تلفظ مي شود يعني به صورت (mey) و (key). در اين غزل و در دو غزل بعد از اين غزل آنها را به همان صورت قديم بايد تلفظ کرد ولي ما اين غزل را با تلفظ امروزي اعراب گذاري کرديم
قواعد:قدح لاله (اضافه تشبيهي) يعني لاله به پياله شراب تشبيه شده است
آرایه ها:تناسب در ساقی و قدح لاله و می / قدح لاله استعاره از پیاله شراب.
واج آرایی:تکرار حرف «د»
معنی بیت: ساقی بشتاب که بهار آمد و ساغر لابه از بادة سرخ سرشار شد، لاف و گزاف صوفیانه بس است تا چند دروغ و باطل توان شنید.
…………………………………..
2-بُگذَر زِ کِبر و ناز، که دیدَ‌ست روزگار
چینِ قَبایِ قیصـــر و، طَــرفِ کلاهِ کی
موضوع بیت:کبر(دوری از تکبر)
مضمون بیت: بي وفايي روزگار و دوري از کبر و افتخار
معنی واژگان:بگذر: دست بردار، صرف نظر کن/ کبر: نخوت، خودبزرگ بيني، تکبر/ ناز: تفاخر، افتخار، نازيدن/ روزگار: زمانه/ چين: چين و شکن/قبا: لباس/ قيصر: پادشاه روم/ طرف: گوشه/ کلاه: تاج/ کي: لقب پادشاهان کياني ايران مانند کيقباد و کيخسرو و کيکاووس/ در استعمال کلمه ي «چين» اشاره اي هست به مملکت چين که در رديف روم و ايران قرار مي گيرد که اثري از پادشاهان قديم آنها در ميان نيست
آرایه ها: تناسب در چين و طرف /تناسب در قبا وکلاه
واج آرایی:تکرار آواي «s» و «z»
معنی بیت: ناز و تفاخر و غرور را ترک کن که زمانه هم چين قباي قيصر و هم گوشه ي کلاه کي را بسيار به خود ديده است.
محصول بيت ــ از كبر و ناز بگذر: كبر و ناز را ترك كن، زيرا روزگار چين قباى قيصر و ترك كلاه شاهى چون كى را ديده است. مراد اين دنيا عجوزه‌اى است كه پادشاهان زياد ديده است. حاصل عجوزه‌اى است كه دامادهاى بسيار به‌خود ديده است.
………………………………..
3-هُشیار شو، که مُرغِ چَمَن مَست گشت، هان
بیدار شو که خوابِ عَدَم در پِی اَست، هِی
موضوع بیت:پیر و استاد (پند پیر)
مضمون بیت: فصل بهار و خوشباشي و غنيمت دانستن دم
معنی واژگان:هشيار شو: بر سر عقل و هوش بيا/ مرغ چمن: بلبل/ مست: مقصود عشق (گل) است/ هان: آگاه باش، به هوش باش/ خواب عدم: مقصود مرگ است/ در پي: به دنبال (تو) / هي: آگاه باش به هوش باش، با تو هستم.
قواعد: هان : از اصوات است برای تنبیه و همچنین است هی بفتح اول
آرایه ها: تضاد در هشيار و مست /تضاد در خواب و بيدار / تناسب در هشيار و بيدار
واج آرایی:تکرار حرف «ش»
معنی بیت: هان باخبر باش که بلبل باغ سرمست شد تو نیز از خواب غفلت سر برگیر که خواب دراز نیستی و مرگ به دنبال زندگی کوتاه ماست.
………………………………….
4-خوش نازُکانه می‌چَمی، ای شاخِ نوبهار
کاشُفتِگــی مَبــادَت، از آشوبِ بــادِ دِی
موضوع بیت:دعا(دعا برای دوام معشوق)
مضمون بیت: دعا و تحذير محبوب
معنی واژگان:خوش: دلپذير، جذاب، جالب توجه/ نازکانه: به تازگی و خوشی با ظرافت، ظريفانه/ مي چمي: خرامان مي روي، با ناز و عشوه قدم مي زني/ شاخ نوبهار: شاخه گل بهاري، مقصود محبوب است/ آشفتگي: پريشاني/آشوب: پريشاني کردن، تباهي به وجود آوردن/ دي: اولين ماه زمستان
قواعد: نازکانه : قید و صف و روش
آرایه ها: تناسب در نازکانه و شاخ نوبهار /تناسب در آشفتگي و آشوب و باد / تضاد در نوبهار و دي
واج آرایی:تکرار حرف «ش» و «د»
معنی بیت: ای شاخة نورس بهاری با ناز و خوشی جنبش می کنی از خدا می خواهم که حال تو از غوغا و تشویش تندباد زمستانی پریشان نشود و همواره سربز و خرم بمانی.
……………………………………
5-بر مِهــرِ چــرخ و شیوة او اعتماد ،نیست
ای وای بر کسی که شد ایمِن، ز مَکرِ وِی
موضوع بیت:دنیا و بی اعتباری آن
مضمون بیت: مکر و حيله ي فلک
معنی واژگان:مهر: دوستي/ چرخ: فلک، آسمان/ شيوه: روش/ اعتماد: اطمینان/ ايمن: در امنيت، مطمئن.
آرایه ها: نوعی تضاد در مکر و مهر
واج آرایی: تکرار حرف «ي»
معنی بیت: بر مهر و محبّت روزگار و شيوه ي او هيچ اعتمادي نيست؛ واي بر کسي که از مکر و حيله اش خود را در امان بداند و آسوده خاطر باشد.
محصول بيت ــ بر سازگارى و مساعدت و همچنين بر گردش چرخ اعتماد نيست. پس اى ياران واى بر كسى كه از مكر چرخ ايمن باشد.
…………………………………..
6- فردا شَرابِ کوثر و حور از برایِ ماست
وِ امــروز نیز، سـاقی مَه روی و جامِ مَی
موضوع بیت:رستگاری (سعادت دنیا و آخرت)
مضمون بیت: سود برنده ي دنيا و آخرت
معنی واژگان:شراب: نوشيدني/ کوثر: نام حوضي است در بهشت/ حور: زنان زيبا و سياه چشم بهشتي/ مهروي: زيباروي/ اميد به عفو و کرم پروردگار – نصيب ماست بهشت اي خداشناس برو – که مستحق کرامت گناهکارانند
آرایه ها: در بيت لف و نشر مشوّش وجود دارد/ ساقي مهروي با حور و جام مي با شراب کوثر ارتباط دارد/ نوعي تناسب و تضاد در فردا و امروز
واج آرایی:تکرار حروف «ر» و «ي»
معنی بیت: همان گونه که امروز ساقي زيباروي و جام شراب از آن ماست، فرداي قيامت نيز شراب حوض کوثر و حوران زيباي بهشتي براي ما خواهد بود.
نصيبِ ماست بهشت، اي خداشناس برو
که مستحقِّ کرمت، گناه کارانند
محصول بيت ــ فردا در بهشت شراب كوثر و حور از براى ماست.
امروز نيز ساقى زيبا و جام شراب براى ما و در اختيار ماست. مراد: ذوق و صفاى دنيا و آخرت براى مومنين است، حاصل سخن همه اين‌ها حق مومنين است.
………………………………………
7- بـادِ صَبا زِ عهـــد صَبـــی یاد می‌دهد
جان داروئی که غم ببرد دَردِه، ای صُبَیّ
موضوع بیت:آب حیات
مضمون بیت: جواني و شراب
معنی واژگان:صبا: بادي که از طرف شمال يا مشرق مي وزد و پيام آور و پيامبر ميان عاشق و معشوق است/ عهد: دوران/ صبي: کودکي و نوجواني/ جان دارو: نوشدارو، مقصود شراب است/ درده: بياور، بده/ صبي (مصغر صبي) نوجوان، بچه ي کوچک./ صبی : به کسر اول و الف مقصوره در آخر جوانی و عشقبازی و میل به لهو/صبی : به ضم اول و کسر دوم و تشدید سوم، کودک خردسال مصغر صبی به فتح اول و کسر دوم نقل به اختصار از حواشی دیوان حافظ تصحیح مرحوم قزوینی، در نسخ چاپی بنیّ آمده مصغر ابن به معنی پسرک که به نظر می رسد بر متن ترجیح داشته باشد.
آرایه ها: جناس شبه اشتقاق در میان صبی در مصراع اول و صبی در مصراع دوم / نوعي جناس در صبا و صبي و صُبيّ / نوعي جناس در باد و ياد
واج آرایی:تکرار حرف «د»
معنی بیت: باد صبا از دوران کودکي و جواني ياد مي کند؛ پس از کودک خردسال، جام شرابي به من بده تا بنوشم و مست گردم و غم دل را از ياد ببرم.
محصول بيت ــ باد صبا از زمان صبا ياد مى‌دهد: دوران طراوت را به خاطر مى‌آورد. خلاصه فصل تازه بهار است. پس اى جوان نورس جان دارويى كه غم و غصه را مى‌برد بده. يعنى باده بده بخوريم كه غم و غصه‌مان را زايل كند.
…………………………………
8- حِشمَت مَبین و سلطـنتِ گل، که بسپُرد
فــراشِ باد، هـر ورقش را به زیـــرِ پِی
موضوع بیت:دنیا و بی اعتباری آن
مضمون بیت: بي وفايي دنيا
معنی واژگان:حشمت: جلال و شکوه/ سلطنت: پادشاهي، تسلّط/ بسپرد: زير پاي پايمال مي کند/ ورق: گلبرگ/ پي: پاي، قدم
قواعد:فرّاش باد (اضافه تشبيهي) يعني باد به مستخدم و گسترنده ي فرش تشبيه شده است.
واج آرایی:تکرار حرف «ش»
معنی بیت: به شکوه و فرمانروائی سلطان گل التفات مکن که به زودی فراش باد هر برگش را در زیر پا لگدکوب خواهد کرد.
…………………………………
9- دَردِه به یــاد حـاتمِ طِی، جامِ یک منی
تـا نـامة سیــاهِ بخیـــلان، کنیـــم طِـی
موضوع بیت:مستی و بخشش
مضمون بیت: شراب و بخشندگي
معنی واژگان:در ده: بده، تقديم کن/ حاتم طيّ: مقصود حاتم طايي، حاتم بن عبدالله بن سعدبن الحشرح مکنّي به ابوسفانه است که در بخشندگي مورد ضرب المثل است، مردی سخی و جوانمرد و از قبیلة طی که عرب به سخا و کرم وی مثل زند(نقا از لغت نامه ی دهخدا)/ جام يک مني: مقصود جام بزرگ شراب است/ نامه ي سياه: نامه ي اعمال نارواي انسان/ بخيلان: خسيسان/ طي کردن: در هم پيچيدن/ اشاره است به تغيير حالتي که شراب در انسان ايجاد مي کند.
آرایه ها: جناس در طي و طي /تضاد در بخيلان و حاتم طي
واج آرایی: تکرار حرف «ي»
معنی بیت: به یاد رادمرد روزگار حاتم طائی جامی که یک من باده در آن گنجد بده تا بنوشیم و نامة عمل ممسکان و زفتان را که مانند نامة گنهکاران سیاه است در هم پیچیم و نامی از آن ها دیگر نبریم.
………………………………….
10-زان مَی، که داد حُسن و لَطافت به ارغوان
بیرون فِکَند لُطفِ مِزاج از رُخَش بِه خَوی
موضوع بیت:بادۀ تجلی (اعجاز بادۀ تجلی)
مضمون بیت: شراب و چهره ي يار
معنی واژگان:حسن: زيبايي/لطافت: ظرافت و زيبايي و نازکي/ ارغوان: نام گلي است، اما در اينجا مقصود چهره ي معشوق است/ لطف مزاج: لطافت سرشت: لطافت طبيعي/ خوي (Xay): عرق بدن
آرایه ها: نوعي جناس در لطافت و لطف / تناسب در حسن و لطافت و رخ و خوي
واج آرایی:تکرار حرف «خ»
معنی بیت: ای ساقی به ما از آن باده بده که بر حسن و لطف و چهرة ارغوان می فزاید و چون دلبر جرعه ای از آن بنوشد، تأثیر شراب لطافت چهرة وی را از عرقی که بر چهره اش می نشیند نمودار می سازد.
…………………………………..
11-مَسنَد به باغ بَر ،که به خدمت چو بندگان
اِستاده است، سرو و کَمَــر بسته است نِی
موضوع بیت:خدمت(خدمت مریدان به مراد)
مضمون بیت: باغ و بهار
معنی واژگان:مسند: تکيه گاه، تخت/ خدمت: کارگزاري، تعظيم و تکريم/ بندگان: غلامان، چاکران/ استاده است: حاضر و آماده است با اشاره بر سر پا بودن سرو/کمر بسته: آماده براي اطاعت و فرمانبرداري با اشاره به بندهاي ني
آرایه ها:تناسب در مسند و خدمت و بندگان و ايستادن و کمر بستن /تناسب در سرو و ني
واج آرایی:تکرار حروف «ب» و «س»
معنی بیت: تخت و تکيه گاه خود را به باغ ببر، زيرا که در آنجا سرو به خدمت ايستاده و ني کمر بندگي را بسته است.
محصول بيت ــ تكيه‌گاهت را به باغ ببر كه براى خدمت به تو، يا در خدمت تو سرو چون بندگان سر پا ايستاده و نى آماده خدمت است. يعنى منتظر قدوم تواند.
…………………………………..
12-حافظ، حَدیـــثِ سِحر،فِریبِ خوشت رسید
تا حدِّ مصر و چین و، به اطرافِ روم و ری
موضوع بیت:حافظ و سحر کلام او
مضمون بیت: حافظ و شعر او
معنی واژگان:حديث: سخن، شعر/ سحر فريب: برتر از سحر و جادو، شبيه سحر و جادو/ خوش: دلپذير/ حدّ: مرز/ اطراف: گوشه و کنار
قواعد: حدیث سحر فریب: موصوف و صفت ترکیبی از دو اسم.
واج آرایی:تکرار حرف «ر»
معنی بیت: اي حافظ، سخن و شعر افسونگر و دل نشين زيبايت تا مرز مر و چين و اطراف روم و ري نيز رسيد.
محصول بيت ــ اى حافظ سخن زيباى سحر فريب تو تا سر حد مصر و چين و تا انتهاى روم و رى رسيده است.
يعنى در تمام عالم منتشر گشته است.
…………………………………
