- *غزل 421*
1- درِ سـَـرایِ مُغان، رُفتـــه بـود و آب زده
نِشَسته پیر و صَلائی به شِیخ و شاب زده
2- سَبوکَشان همه در بندگیش، بسته کَمَر
ولی ز تـَـرکِ کُلَه، چتــر بر سَحاب زده
فروغِ جام و قَدَح، نورِ ماه پوشیده
عِــذارِ مُغبَچِــگان، راهِ آفتاب زده
3- شُعاعِ جام و قَدَح، نورِ ماه پوشیده
عِــذارِ مُغبَچِــگان، راهِ آفتاب زده
4- عَروسِ بخــت، در آن حِجله با هِزاران ناز
شِکَسته کَسمه و بر برگِ گُل گُلاب، زده
5- گـِــرِفته ساغرِ عِشرَت، فرشتة رحمت
زِ جُرعه، بر رُخِ حور و پَری گُلاب زده
6- ز شور و عـَـربدة شاهدانِ شیرین کار
شَکَر شکسته، سَمن ریخته، رَباب زده
7- سلام کردم و با من، به رویِ خَندان گفت
که ای خُمارکـَـشِ مفلِسِ شــَـراب زده
که کرد این که توکردی زِ ضَعفِ هِمَّت و رای؟
ز گَنـــج خانه شده، خِیمه در خَــراب زده
8- که این کند،که توکردی به ضَعفِ هِمَّت و رای؟
ز گَنـــج خانه شده، خِیمه بـــر خَــراب زده
وصالِ دولــــتِ بیـــدار، تَـرسَمَت ندهند
چه خفته‌ای، تو در آغوشِ بختِ خواب زده
9- وصالِ دولــــتِ بیـــدار، تَـرسَمَت ندهند
که خفته‌ای، تو در آغوشِ بختِ خواب زده
10- بیا به مَیکده حافظ ،که بر تو عرضه کنم
هـِـزار صـَــف، ز دُعاهایِ مُستجاب زده
11- فَلَک جَنیبه کَشِ شاه نُصرَهُ الدّین است
بیـا ببیـن، مَلَکَش دست در رِکـاب زده
12- خِرَد که مُلهَمِ غیب است، بَهرِ کَسبِ شَرَف
ز بامِ عـَــرش، صَدَش بوسه بر جناب زده
*****************
وزن غزل: مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلن(بحر مثمن مخبون محذوف)
1- درِ سـَـرایِ مُغان، رُفتـــه بـود و آب زده
نِشَسته پیر و صَلائی به شِیخ و شاب زده
موضوع بیت:پیرو استاد (ارشاد پیر مریدان را )
مضمون بیت: دير مغان و پير مغان
معنی واژگان:در سراي مغان: جلو در ميخانه، پيشگاه در دير مغان/ رفته: جاروب کرده، از گرد و خاک زدوده/ آب زده (بود): آب پاشيده شده بود/پير: مقصود پير ميخانه که با پير مغان است/ صلا زدن: صدا کردن، فراخواندن/ شيخ: پير/ شاب: جوان
آرایه ها:تضاد در شيخ و شاب
واج آرایی: تکرار حرف «ش» در مصراع دوم.
معنی بیت: پیشگاه خانة پیر می فروشان آب پاشیده و پاکیزه بود و مرشد کهن سال بر صدر مجلس نشسته و به دعوت پیر و جوان پرداخته بود.
……………………………….
2- سَبوکَشان همه در بندگیش، بسته کَمَر
ولی ز تـَـرکِ کُلَه، چتــر بر سَحاب زده
موضوع بیت:ارادت ( ارادت مریدان والامقام به پیر)
مضمون بیت: ساقيان دير مغان
معنی واژگان:سبوکشان: شاگردان ميخانه، مغبچگاني که به باده خواران شراب مي رسانند/ بندگي: چاکري، نوکري، اطاعت از فرمانها/ بسته کمر: آماده، مهيّا/ ترک کله: هريک از بخشهاي کلاه/ چتر بر سحاب زده: مقام آنها بالاتر از ابرها بود، در سربلندي سر به آسمان مي ساييدند/ يعني ظاهراً ساقيان ميخانه بودند اما مقامشان مقام شاهان مقتدر بود که چتر سلطنت آنها سر بر آسمان مي ساييد – بر در ميکده قلندر باشند.
آرایه ها:اغراق در ترک کله چتر بر سحاب زده.
واج آرایی: تکرار حرف «س»
معنی بیت: همه باده نوشان با آنکه از نظر قدر و منزلت کلاهشان سایه بر ابر می افکند، به چاکری پیر میان بسته بودند.
…………………………..
3- شُعاعِ جام و قَدَح، نورِ ماه پوشیده
عِــذارِ مُغبَچِــگان، راهِ آفتاب زده
موضوع بیت: پیرواستاد(وصف مغبچگان در اطراف پیر)
مضمون بیت: شراب و ساقيان دير مغان
معنی واژگان:شعاع: پرتو انوار، روشني/ جام و قدح: پياله ها شراب/ پوشيده: محو کرده بود/ عذار: چهره، گونه ها/ مغبچگان: شاگردان دير مغان، سبوکشان ميخانه/ راه آفتاب زده: خورشيد را از راه خود منحرف کرده بود، خورشيد را به عشق و شيفتگي کشانده بود.
آرایه ها: مغبچه : به استعاره مقصود شاهد و ساقی و خادم میخانه، نیز نگاه کنید به غزل170 بیت4 و نیز نگاه کنید به غزل9 بیت3 /تناسب درشعاع و نور و ماه و آفتاب
واج آرایی:تکرار آوای «h» و «gh»
معنی بیت: در بزم پیر مغان پرتو ساغر و جام گوئی فروغ ماه بر اطراف می پراکند و رخسار شاهدان زیبا رهزن دل مهر جهان افروز بود.
……………………………………………………………..
4- عَروسِ بخــت، در آن حِجله با هِزاران ناز
شِکَسته کَسمه و بر برگِ گُل گُلاب، زده
موضوع بیت:یار(وصف جمال یار)
مضمون بیت: خوشبختي و ميخانه
معنی واژگان: . آن حجله: مقصود همان دير مغان است/ کسمه: مويي است از زلف که سر آن را قيچي کنند و پيچ و تاب دهند و بر چهره گذارند و آن را پيچه هم مي گويند/ شکسته: پيچ و تاب داده بود/ برگ گل: مقصود چهره ي عروس است
قواعد: شکسته کسمه : صفت مرکب مفعولی، نعت سببی /عروس بخت (اضافه تشبيهي) يعني خوشبختي به عروس تشبيه شده است
آرایه ها:تناسب در عروس و حجله و ناز و کسمه/تشخیص.
واج آرایی:تکرار حروف «س» و «گ»
معنی بیت: عروس طالع نیک یا شاهد بخت در آن خانة آراسته، زلف پیچان بر رخسار نهاده و بر چهرة چون گل سرخ گلاب افشانده و با هزار ناز نشسته بود.
………………………………………………………………
5- گـِــرِفته ساغرِ عِشرَت، فرشتة رحمت
زِ جُرعه، بر رُخِ حور و پَری گُلاب زده
موضوع بیت:پیرواستاد (ریزش رحمت الهی در محضر پیر)
مضمون بیت: دير مغان و پير و مغبچگان
معنی واژگان:ساغر عشرت: جام شراب شادي آور/ فرشته ي رحمت: مقصود همان پير مغان است/ جرعه: مقدار کمي شراب/ حور و پري: مقصود مغبچگان زيباروست/ گلاب زده: مقصود عرق چهره ي آنهاست/ گلاب زدن در اصل مقداري از مايعي را بر روي چيزي پاشيدن است
آرایه ها:تناسب در ساغر و جرعه و گلاب زده /تناسب در فرشته و حور و پري
واج آرایی:تکرار حرف «ت» در مصراع اول و تکرار حرف «ر» در بيت.
معنی بیت: ساقی فرشتة مهر و بخشایش جام خوشدلی و عیش بر دست نهاده و از اثر جرعه ای که به زیبایان سیه چشم بهشتی و پریان نوشانده است، گوئی بر چهره هاشان گلاب خوی (عرق) افشانده بود.
…………………………………………………………………
6- ز شور و عـَـربدة شاهدانِ شیرین کار
شَکَر شکسته، سَمن ریخته، رَباب زده
موضوع بیت:ذکر(حلقۀ ذکر در حضور پیر)
مضمون بیت: مجلس بزم پس از مستيها
معنی واژگان:شور: هيجان/ عربده: فرياد ،جدال/شاهدان: زيبارويان/ شيرين کار: خوش ادا/ شکر شکسته: شيرين سخني ها به پايان رسيده/ سمن ريخته: روغن چراغها ريخته و چراغها خاموش شده/ رباب سازی است زهی مانند طنبور/ رباب زده: عود و بربط نواخته شده و کارشان به پايان رسيده بود/ مجلس بزم پس از مستي ها و شور و نواها
آرایه ها:تضاد در شور و شيرين / نوعی تناسب در شور با رباب / تناسب در شيرين با شکر / تناسب در شکسته و ريخته و زده
واج آرایی: تکرار حروف «ر» و «ش»
معنی بیت: از غوغا و ستیزه جوئی زیبایان شیرین حرکات در بزم شاخ نبات ها خرد شده و گلها پراکنده گشته و رباب گوشمالی سخت دیده بود.
…………………………………………………………..
7- سلام کردم و با من، به رویِ خَندان گفت
که ای خُمارکـَـشِ مفلِسِ شــَـراب زده
موضوع بیت:پیرواستاد(عنایت پیربه مرید)
مضمون بیت: حافظ و ملامت پير مغان
معنی واژگان:خمارکش: کسي که تحمل حالت خمار را مي کند/ مفلس: تهيدست/ شراب زده: کسي که شراب زيادي نوشيده و اکنون دچار حالت خمار و سردرد شده
قواعد:مصراع دوم بيت «7» داراي صنعت تنسيق الصفات است يعني چند صفت پشت سر هم آمده است
معنی بیت: من بر پیر مغان سلام کردم ، وی با چهره ای گشاده به طنز به من فرمود: ای خمار آلوده تهی دست و بدحال از میگساری بسیار
……………………………………………………………….
8- که این کند،که توکردی به ضَعفِ هِمَّت و رای؟
ز گَنـــج خانه شده، خِیمه بـــر خَــراب زده
موضوع بیت:پیرواستاد(پند پیربه مرید)
مضمون بیت: حافظ و ملامت پير مغان
معنی واژگان: ضعيف همت و راي: ضعيف بودن انديشه و اراده/ گنج خانه: خزانه ي پرگنج، مقصود همان دير مغان است/ خراب: مقصود دنياي خارج از ميخانه است.
آرایه ها:گنج و خراب با هم نوعي تضاد دارند/
واج آرایی:تکرار حرف «خ» در مصراع دوم بيت «8»
معنی بیت: کدام عاقل است که آن کار که تو کرده ای بکند یعنی از گنج خانة دنیا و زر و سیم و جاه و مقام چشم بپوشد و به خرابات مغان و ویران سرای عشق روی آورد، می ترسم که به وصال دولت بیدار مراد نرسی، چه تو را در کنار بخت خواب آلوده غافل وار خفته می بینم.
………………………………………………………………..
9- وصالِ دولــــتِ بیـــدار، تَـرسَمَت ندهند
که خفته‌ای، تو در آغوشِ بختِ خواب زده
موضوع بیت:پیرواستاد(هشدار پیر به مرید)
مضمون بیت: حافظ و خوشبختي و بدبختي
معنی واژگان:وصال: رسيدن به وصل، ديدار/ دولت بيدار: خوشبختي/ بخت خواب زده: بدبختي
آرایه ها: تضاد در بيدار و خفته /تضاد در دولت بيدار و بخت خواب زده / نوعی تناسب در وصال و آغوش
واج آرایی: تکرار حروف «د» و «ر»
معنی بیت: از آن مي ترسم که وصال بخت و اقبال مساعد و نيک نصيبت نشود، زيرا که تو در آغوش بخت خوابيده ي خود آرميده و بي خيال هستي.
محصول بيت ــ اين بيت هم مقول قول پير است. مى‌ترسم كه وصال دولت بيدار ندهندت چون كه تو در آغوش بخت خواب آلوده خفته‌اى. مراد اين است، مادامى كه طالعت در خواب است وصال جانان برايت ميسر نخواهد شد. حاصل بيان تا بختت بيدار نگردد مرادت برآورده نمى‌شود چون كه از بخت خواب آلوده، يارى و نصرت انتظار نمى‌رود.
…………………………………………
10- بیا به مَیکده حافظ ،که بر تو عرضه کنم
هـِـزار صـَــف، ز دُعاهایِ مُستجاب زده
موضوع بیت:پیرواستاد(دعوت پیر از مرید برای عنایت به او)
مضمون بیت: ميخانه و دعاهاي مستجاب شده
معنی واژگان:عرضه کنم: نشان دهم/ هزار صف: صفها و رده هاي زيادي/ دعاهاي مستجاب: دعاهايي که مورد قبول واقع شده/ زده: اين کلمه دنباله ي کلمه «صف» است/ صف زده: رديف شده/ در بيت ميخانه جاي استجابت دعا تلقي شده چون جايگاه بي ريايي و مکان حقيقت است
قواعد: زده: صفت مفعولی به معنی بسته و آراسته و مرتب، صفت موصوف آن، ولی به ضرورت حفظ وزن و قافیه گاه در شعر متمم یا مضاف الیه را پیش از صفت آورند، سعدی گوید:
پسران وزیر ناقص عقل
به گدایی به روستا رفتند
واج آرایی:تکرار آواي «s» و «z»
معنی بیت: ای حافظ، به میخانة معرفت بشتاب تا هزار صف آراسته از دعاهای به اجابت رسیدة رندان را بر تو نمایان سازم.
………………………………
11- فَلَک جَنیبه کَشِ شاه نُصرَهُ الدّین است
بیـا ببیـن، مَلَکَش دست در رِکـاب زده
موضوع بیت:اولیای الهی (همه چیز به فرمان اولیاء الله است)
مضمون بیت: مدح شاه
معنی واژگان:فلک: آسمان/ جنيبه کش: کسي که اسب يدک کسي را همراه او مي برد/ شاه نصرة الدين: مقصود نصرة الدين يحيي که در سال 789 798توسط تيمور به حکومت شيراز برگزيده شد/ ملک: فرشته/ دست در رکاب زده: رکابدار شده، يا به او التجا آورده.
آرایه ها:نوعی جناس در فلک و ملک / تناسب در جنيبه کش و دست در رکاب زده
واج آرایی:تکرار آوای «s» و حرف «ش»
معنی بیت: آسمان با همه ي عظمت و بزرگي اش مطيع و فرمانبر شاه نصرت الدّين است. بيا و ببين که فرشتگان چگونه بنده و ملازم اويند.
محصول بيت ــ فلك جنبيه كش «يدكچى» شاه نصرت الدين است. اگر باور نمى‌كنى، بيا و ببين كه فرشته ركاب اسبش را گرفته است. رفعت شأن پادشاه را بيان مى‌كند.
…………………………………..
12- خِرَد که مُلهَمِ غیب است، بَهرِ کَسبِ شَرَف
ز بامِ عـَــرش، صَدَش بوسه بر جناب زده
موضوع بیت:پیرو استاد (عقل مطیع عقل کل است)
مضمون بیت: مدح شاه
معنی واژگان:ملهم: الهام شده (بعضي آن را ملهم به کسر حرف «ه» مي خوانند که آن هم وجهي دارد)/ غيب: عالم ماوراء طبيعت، مقابل عالم شهادت/ کسب: به دست آوردن/ شرف: بزرگي/ جناب: آستانه ي درگاه
قواعد: ملهم: اسم مفعول از الهام بام عرش (اضافه ي تشبيهي) عرش را به بام تشبيه کرده است.
واج آرایی: تکرار حرف «ب» و «ش»
معنی بیت: عقل که امور غیبی به او الهام و آموخته می شود، برای یافتن بزرگی و آبرو از فراز تختگاه آسمان آستان بوس درگاه اوست.
……………………………..
