- *غزل 312*
1- بُشری اِذِ السَّلامهُ حَلَّت بِذِی سَلَم
لِلّهِ حَمــدُ مُعتَــرِفٍ غــایَهَ النَّعَم
2-آن خوش خبرکجاست که این فتح مُژده داد
تا جان فَشـانَمَش چـو زر و سیم در قَدَم
از بازگشتِ شاه در این طُرفِه نوبت است
آهنگِ خَصـمِ او به سَـراپَـردة عَـدَم
3- از بازگشتِ شاه در این طُرفِه منزل است
آهنگِ خَصـمِ او به سَـراپَـردة عَـدَم
4- پیمان شکن هرآینه گردد شکسته حال
اِنَّ العُهــودَ عِنــدَ مَلیکِ النُّهــی ذِمَم
5- می‌جُست از سَحابِ اَمَل رَحمَتی ولی
جُز دیده‌اش مُعایِنه بیــرون نداد، نَم
6- در نیلِ غَم فتاد، سِپِهرَش به طَنز گفت
اَلانَ قَد نـَدِمــتَ وَ مــا یَنفَــعُ النـَّـدَم
*ساقی بیا که دورِ گُل است و زمانِ عِیش
پُر کن پیاله و مخور اندوهِ بیش و کَم
*حافِظ تو مُلکِ جَم مَطَلَب جامِ مَی بِخواه
کاین بود قولِ بلبلِ دستان سَرایِ جَم
ساقی چو یارِ هَمدَم و از اَهلِ راز بود
حافظ بخورد باده و شیخ و فَقیه هم
7- ساقی چو یارِ مَه رُخ و از اَهلِ راز بود
حافظ بخورد باده و شیخ و فَقیه هم
***************************
وزن غزل:مفعول فاعلات مفاعیل فاعلن (بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف)
1- بُشری اِذِ السَّلامهُ حَلَّت بِذِی سَلَم
لِلّهِ حَمــدُ مُعتَــرِفٍ غــایَهَ النَّعَم
موضوع بیت: وصال (شکر برای رسیدن به وصال)
معنی واژگان: ذی سلم : نام جایگاه یا شهری است و در اینجا شاید کنایه از شهر شیراز باشد
معنی بیت: مژده باد که سلامت و عافيت به ذي سلم فرود آمد و آن کسي که همه ي نعمت ها را مي شناسد و بدآن معترف است، خدا را سپاس مي گويد.
محصول بيت ــ خواجه به طريق خطاب عام مى‌فرمايد: مژده باد بر شما كه سلامت به ذى سلم يعنى به شهر شيراز نازل شد. در واقع لطف و احسان خداوند حلول و نزول كرد. مراد: شاه شجاع به مقر سلطنت وارد شد. و معترف اين نعمت بزرگ شكر خدا را به جا مى‌آورد. يعنى آمدن يك چنين پادشاه عادل به مقر سلطنت و جلوسش به تخت شاهى نعمت بسيار بزرگ است پس ما اين نعمت بزرگ را معترفيم و شكر خدا را به جا مى‌آوريم خلاصه سلامت برگشتن شاه مذكور نعمتى است و ما به سبب همين نعمت خدا را حمد مى‌گوييم.
…………………………………….
2-آن خوش خبرکجاست که این فتح مُژده داد
تا جان فَشـانَمَش چـو زر و سیم در قَدَم
موضوع بیت: رسولان درگاه الهی
مضمون بیت: فتح شاه و خوشحالي شاعر
معنی واژگان:خوش خبر: مژده دهنده/ فتح: پيروزي بر دشمن در جنگ./ مژده: بشارت/ فشاندن: نثار کردن
آرایه ها:تناسب در خوش خبر و مژده و فتح و سيم و زر و فشاندن و قدم
واج آرایی: تکرار حرف «خ» در مصراع اول
معنی بیت: آن پیک نیک مژده که این پیروزی را بشارت داد، کجا رفت تا سر و زر در قدمش نثار کنم.
………………………………………..
3- از بازگشتِ شاه در این طُرفِه منزل است
آهنگِ خَصـمِ او به سَـراپَـردة عَـدَم
موضوع بیت:نور و ظلمت (با آمدن نور ظلمت می رود )
مضمون بیت: شاه و دشمن او
معنی واژگان:طرفه: نو و نيکو/ آهنگ: قصد/ خصم: دشمن/ سراپرده: خيمه، چادر/ عدم: نيستي، نابودي
قواعد: طرفه منزل : صفت و موصوف/سراپردة عدم : تشبیه صریح
آرایه ها: منزل و سراپرده از جهتي تناسب و از جهتي تضاد دارند.
واج آرایی: تکرار آوای «t» در مصراع اول
معنی بیت: به سبب بازگشت شاه در اين جايگاه بديع و دل پذير است که دشمن او قصد رفتن به سراپرده ي نيستي را کرده است.
محصول بيت ــ از بازگشت شاه يعنى از حمله و هجوم شاه قصد دشمن در سرا پرده عدم چه خوش نقش بست. مراد اين است كه با يك حمله شاه دشمن متفرق و هلاك و نابود گشت.
سابقآ اشاره كردم كه بعضى از تجاوزكاران شاه شيراز را از شيراز اخراج نموده بودند لكن پادشاه دوباره قشون جمع نمود و با هجوم به دشمن همه را منهدم و پريشان كرد. پس مرادش از عبارت «بازگشت» اشاره به همين موضوع است. چنان كه در عربى گويند: كر على عدوه: كسى كه مهزم شود اما دوباره پس از انهزام برگردد، و به دشمن حمله نمايد و دشمن را به چنگ آرد.
……………………………..
4- پیمان شکن هرآینه گردد شکسته حال
اِنَّ العُهــودَ عِنــدَ مَلیکِ النُّهــی ذِمَم
موضوع بیت:عهد(عهدشکنی ناروا است)
مضمون بیت: پيمان شکني و دشمني
آرایه ها:تناسب در شکن و آينه در هر آينه (= البته) و شکسته /صنعت ملمع
واج آرایی: تکرار حرف «ن »
معنی بیت: عهدشکن به یقین بدحال و زار و نزار خواهد شد، همانا پیمانها نزدیک خردمندان ضمانت و امان است: مقصود آنکه حفظ پیمان فرض ذمه است و آدمی باید از عهدة عهد برآید.
………………………………
5- می‌جُست از سَحابِ اَمَل رَحمَتی ولی
جُز دیده‌اش مُعایِنه بیــرون نداد، نَم
موضوع بیت:اشک عاشق (اشک عاشق رحمت خداست)
مضمون بیت: دشمن و شکست در به رسيدن به آرزوهايش
معنی واژگان:مي جست: مي طلبد/ سحاب: ابر/ امل: آرزو/ رحمت: باران/ معاينه: به گونه ي آشکار
آرایه ها:تناسب در سحاب و رحمت و نم /تناسب در ديده و معاينه
واج آرایی: تکرار حرف «م»، حرف «س» در مصراع اول و «ن» در مصراع دوم.
معنی بیت: (خصم)پیمان شکن از ابر آرزو فیض رحمت و بخشایشی می خواست، ولی تنها چیزی که آشکارا نمی بیرون داد، چشم وی بود، مقصود آنکه چشم عدوی پیمان شکن از حسرت اشک بارید و از فیض رحمت حق بی نصیب ماند.
…………………………………..
6- در نیلِ غَم فتاد، سِپِهرَش به طَنز گفت
اَلانَ قَد نـَدِمــتَ وَ مــا یَنفَــعُ النـَّـدَم
موضوع بیت:عشق (بلای عاشقی )
مضمون بیت: دشمن پشيمان شاه
معنی واژگان:نيل: اشاره است به رود نيل که در مصر جاري است/ استخدام اسم خاص به جاي عام /سپهر: آسمان/ طنز: طعنه و سرزنش/مرحوم دکتر حسين علي هروي به نقل از علّامه محمّد قزويني از مجلّه ي يادگار، شماره ي 6، ص 63 مي نويسد: «اين بيت ظاهراً اشاره است به قصّه ي حضرت موسي و فرعون و فرار موسي و بني اسرائيل شبانه از مصر و شکافته شدن دريا به دو قسمت به اشاره ي دست حضرت موسي و عبور نمودن او و بني اسرائيل از قعر دريا به ساحل ديگر و سپس داخل شدن فرعون و لشکريان او در تعاقب ايشان به دريا و به هم برآمدن دريا و غرق شدن فرعون و تمام لشکريان او و گفتن فرعون در آخرين لحظه ي غرق شدن: … قالَ امَنتُ اَنَّهُ لا اِلهَ اِلَّا الَّذِي امَنَت بِهِ بَنُو اِسرائيلَ وَ اَنَا مِنَ المُسلِمينَ (آيه ي 90، سوره ي يونس (10))، گفت: ايمان آوردم که هيچ خداوندي جز آن که بني اسرائيل بدآن ايمان آورده اند، نيست و من از تسليم شدگانم.و گرفتن جبرئيل، مشتي گِل از قعر دريا و بر دهان فرعون زدن و گفتن اَلآنَ وَ قَد عَصَيتَ قَبلَ وَ کُنتَ مِنَ المُفسِدِينَ (آيه ي 91، سوره ي يونس (10))، آيا اکنون؟ و تو پيش از اين عصيان مي کردي و از مفسدان بودي، قزويني بعد از شرحي در باب اينکه محلّ واقعه بحر احمر بوده نه رود نيل و در ادب فارسي اين دو با هم اشتباه شده اند، ادامه مي دهد: … گرچه نام موسي و فرعون در بيت مذکور نيست، ولي شبهه اي نيست که اشاره به همان واقعه است؛ زيرا هيچ واقعه ي ديگر خواه تاريخي و خواه افسانه و اساطيري مابين مسلمين معروف نيست که کسي برحسب آن در رود نيل غرق شده باشد و به او خطاب آمده باشد که اَلآنَ وَ قَد نَدِمتَ وَ مَايَنفَعُ النَّدَم که در حقيقت تفسير آيه ي اَلآنَ وَ قَد عَصَيتَ قَبلُ وَ کُنتَ مِنَ المُفسِدِين است… .» (شرح غزل هاي حافظ، 1411)،به گفته ي مرحوم علّامه محمّد قزويني مصراع دوم بدون شک مأخوذ از قول متنبّي است:
وَ بَينَنا لَو رَعَيتُم ذاکَ مَعرِفَةٌ
اِنَّ المَعَارِفَ فِي اَهلِ النُّهَي ذِمَمُ
(ديوان حافظ، قزويني – غني، 212)
قواعد: نیل غم : تشبیه صریح (اضافة تشبیهی)
آرایه ها: در بیت تشخیص وجود دارد/ملمع
واج آرایی: تکرار حرف «ن»
معنی بیت: پيمان شکن در نيل غم و اندوه مانند فرعون افتاد و غرق شد و روزگار به تمسخر به او گفت: اکنون پشيمان شدي که ديگر پشيماني و ندامت سودي ندارد.
محصول بيت ــ دشمن شاه چون فرعون به نيل غم افتاد و فلك به طعنه گفتش الان ديگر از سركشى‌ات پشيمان گشته‌اى چون فرعون كه وقتى در درياى نيل غرق مى‌شد حقيقت برايش روشن گشت اما پشيمانى فايده نبخشيد. يعنى تو هم از عصيان توبه كردى چون فرعون اما توبه يأس فايده ندارد زيرا قبل از حواله شدن تيغ شاه به رويت بايستى توبه نمايى. الحاصل پشيمانى بعد فايده ندارد.
………………………………………
7- ساقی چو یارِ مَه رُخ و از اَهلِ راز بود
حافظ بخورد باده و شیخ و فَقیه هم
موضوع بیت:کتمان سِرّ
مضمون بیت: پير طريقت و فقيه شهر و باده خواري آنان
معنی واژگان:مهرخ: زيبارو مانند ماه/ اهل راز: رازدار، راز نگهدارنده/ شيخ: پير طريقت/ فقيه: متشرّعي که به علم فقه وارد است.
آرایه ها:تضاد در ساقی و باده با شیخ و فقیه (در معنای کلی،در این جا شیخ و فقیه با ساقی و حافظ وجه مشترک دارند چرا که شراب می نوشند.)/
تناسب در ساقی و باده /تناسب در شیخ و فقیه
معنی بیت: ساقي چون معشوقي زيبارو و رازدار بود، هم حافظ شراب نوشيد و هم شيخ و فقيه.
…………………………………..
