- *غزل 150*
1-ساقی اَر باده از این دست به جام اندازد
عـارِفـان را همـه در شُـربِ مُدام اندازد
2- وَر چُنین زیرِ خَمِ زُلف نَهَد دانۀ خال
ای بَسا مُرغِ خِرَد را که به دام اندازد
ای خوشا حالَتِ آن مَست، که در پایِ حَریف
سـَـر و دَسـتـار نـدانـد کـه کـُـدام انـدازد
3- ای خوشا دولتِ آن مَست، که در پایِ حَریف
سـَـر و دَسـتـار نـدانـد کـه کـُـدام انـدازد
4- زاهـِـدِ خـام کـه اِنکارِ مَی و جام کند
پُخته گردد چو نَظَر بر مَی خام اندازد
5- روز در کَسبِ هُنَر کوش ،که مَی خوردنِ روز
دلِ چـون آیـنــه در زَنـگِ ظـَـلام انــدازد
6- آن زمان وقتِ مَیِ صُبح فُروغ است که شَب گـِـردِ خَــرگـاه اُفــق پــردۀ شـام انـدازد
باده با مُحتـسِبِ شهـر نَنوشی زِنهار
که خورد جامی و سنگیت به جام اندازد
باده با مُحتـسِبِ شهـر نَنوشی زِنهار
بِخورد باتو مَی و سنگ به جام اندازد
7- باده با مُحتـسِبِ شهـر نَنوشی زِنهار
بِخورد باده‌ات و سنگ به جام اندازد
8- حافِظا ،سر ز کُله گوشۀ خورشید بَرآر
بَختَـت اَر قُرعـه بدان ماهِ تَمام اندازد
******************************* وزن غزل:فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن(بحر رمل مثمن مخبون اصلم)
1-ساقی اَر باده از این دست به جام اندازد
عـارِفـان را همـه در شُـربِ مُدام اندازد
موضوع بیت: تجلی (تجلی محبوب دلربای عارفان است و موجب مستی مدام آنها)
مضمون بیت: (ساقي و مستي هميشگي عارفان).
معنی واژگان: ازين دست: يکي به اين معني که به اين روش، به اين زيبايي، بدين گونه؛ و ديگر با چنين دست زيبايي/ عارف: کسي که به مرتبه ي معرفت رسيده باشد و حق و حقيقت را در دسترس خويش يافته باشد/ شرب مدام: يکي به معني نوشيدن شراب و ديگر نوشيدن شراب به طور هميشگي (زيرا مدام هم معني شراب مي دهد و هم معني هميشگي)
آرایه ها:ترادف در باده و مدام / تناسب در باده و ساقي و جام و شراب و مدام با هم تناسب دارند/ایهام در ازاین دست/ایهام در شرب مدام
واج آرایی: تکرار حرف «ر»و«د»
معنی بیت: اگرساقی بدین گونه می درساغر ریزد،اهل عرفان و صاحبدلان را برنوشیدن بادۀ معرفت برانگیزد.
……………………………………………………………….
2- وَر چُنین زیرِ خَمِ زُلف نَهَد دانۀ خال
ای بَسا مُرغِ خِرَد را که به دام اندازد
موضوع بیت: تجلی(در برابر تجلی عشق خرد رنگ می بازد)
مضمون بیت: (از کثرت به وحدت رسيدن عقل عاشق).
معنی واژگان: ور: و اگر/ اي بسا: چه بسیار، چه زياد.
قواعد: دانه ي خال: اضافه ي تشبيهي است، خال به دانه اي تشبيه شده است که معمولاً در دام قرار مي دهند تا مرغ به هواي دانه به دام بيفتد (خال به نقطه وحدت اشاره دارد)، يعني از کثرت به وحدت منتقل شدن/ خم زلف: خميدگي گيسو، پيچ و تاب زلف (زلف و گيسو اشاره به عالم کثرت است) / مرغ خرد: اضافه ي تشبيهي است يعني عقل و خرد به مرغ تشبيه شده است
آرایه ها: در اينجا خرد هم به دام عشق مي افتد که مبالغه اي ظريف است/ تناسب درخم و دانه و مرغ و دام /تناسب در زلف و خال / تشبیه زلف به دام
واج آرایی: تکرار«ز»و«د»و«ن»و«ل»
معنی بیت: و نيز اگر ساقي اين گونه خال خود را زير پيچ و تاب گيسوي زيبايش قرار دهد، چه بسيار عقل ها را به دام عشق گرفتار مي سازد.
محصول بيت ــ اگر جانان نيز به زير خم زلفش اين‌طور يعنى به اين وجه و به اين سياق دانه خال بگذارد مرغ عقل بسيارى را به دام مى‌اندازد. يعنى اى جانان اگر زلفت را دام و خالت را دانه دام كنى مرغ عقل بسيارى از مردم را صيد مى‌نمائى. يعنى اسير دام زلفت مى‌كنى.
……………………………………………………………….
3- ای خوشا دولتِ آن مَست، که در پایِ حَریف
سـَـر و دَسـتـار نـدانـد کـه کـُـدام انـدازد
موضوع بیت: مقام محو(مستی و جانبازی در راه محبوب)
مضمون بیت: (مستي و حيرت).
معنی واژگان:اي خوشا: چه خوش است/ دولت: خوشبختي/ حريف: معشوق/ دستار: عمامه، کلاه
آرایه ها: در پاي کسي چيزي انداختن کنایه از نثار کردن/ سر نشانه ي جان و دستار نشانه ي هستي مادي است/ترادف ملیح در سر و دستار /تضاد در سر و پا /تناسب در مست و حریف
واج آرایی: تکرار «س»و«ک» و«د»و«ت » و نزدیک بودن مخرج این دو
معنی بیت: چه نیک است بخت آن سرمست بادۀ محبت که هنگام نثارکردن درقدم معشوق سرازدستار و کلاه بازنشناسد.
……………………………………………………………….
4- زاهـِـدِ خـام کـه اِنکارِ مَی و جام کند
پُخته گردد چو نَظَر بر مَی خام اندازد
موضوع بیت:خامی و پختگی (زاهد و خامی ،باده و پختگی )
مضمون بیت: (زاهد و مي و جام).
معنی واژگان:خام: بي تجربه، ناپخته/ انکار کردن: مخالفت کردن با …/ مي خام: شراب تازه و ناپخته (در بعضي از مذاهب شراب خام را حرام و شراب پخته شده را حلال مي دانستند)
آرایه ها: جناس تام در خام و جام / تضاد در خام و پخته / /تکرار ملیح خام/تناسب در می و جام
واج آرایی: تکرار حرف «م» و «ک»وآواي «آ»
معنی بیت: پارسای ناپخته اندیشه که نوشیدن باده و گرفتن ساغررا ناپسندمیشمارد،چون دیده برشراب خالص افکند تجربه آموزدوپرورده اندیشه شود.
…………………………………………………………………..
5- روز در کَسبِ هُنَر کوش ،که مَی خوردنِ روز
دلِ چـون آیـنــه در زَنـگِ ظـَـلام انــدازد
موضوع بیت: سالک (سالک باید از پارسایان شب و شیران روز باشد)
مضمون بیت: (شب و شرابخواري).
معنی واژگان: کسب هنر: به دست آوردن هنر (در اينجا کلمه ي کسب با ظرافت آمده که اشاره اي به کسب ماديات و کسب علم و کسب هنر باشد).
آرایه ها: زنگ ظلام: تاريکي ها را به زنگار آيينه تشبيه کرده است، يعني آيينه ي دل تو را به تيرگي دچار مي کند/ تضاد در آينه و زنگ
واج آرایی: تکرار حرف«ک»و«ر»و«ن»و«ل »و«گ»آوای «ž»
معنی بیت: روز به هنرآموزی بپرداز که باده گساری روزانه دل پاک و روشن چون آینۀ تو را به تیرگی زنگ تاریکی گرفتارخواهد کرد.
6- آن زمان وقتِ مَیِ صُبح فُروغ است که شَب گـِـردِ خَــرگـاه اُفــق پــردۀ شـام انـدازد
موضوع بیت: سالک (سالک باید از پارسایان شب و شیران روز باشد)
مضمون بیت: (شب و شرابخواري).
معنی واژگان: مي صبح فروغ: شرابي که نور صبحگاهي را دارد، يعني روشن و درخشان است.
آرایه ها:تضاد در صبح و شب /تضاد در صبح و شام / تناسب در زمان و وقت و صبح و شب و شام و افق، و پرده و خرگاه /تکرار ملیح روز/ خرگاه افق: کناره هاي آسمان را به خيمه اي بزرگ تشبيه کرده است/ پرده ي شام: شب تاريک را به پرده اي تشبيه کرده است.
واج آرایی:تکرارآوای «gh»و«s»
معنی بیت: زماني براي نوشيدن شراب تابناک مناسب است که شب فرارسيده و تاريکي، خود را هم چون پرده ي سياه بر گرداگرد آسمان انداخته باشد.
محصول بيت ــ وقت مى صبح فروغ. يعنى مى روشن زمانى است كه تاريكى شب به اطراف خرگاه افق يعنى به افق سماء پرده شام بكشد. يعنى اطراف آسمان را تاريكى فرا بگيرد، حاصل مطلب فحوا و مضمون اين دو بيت خواجه اين را مى‌رساند كه مى‌گويد اگر باده نوشيدن جايز باشد زينهار كه شب بخور نه روز.
……………………………………………………………….
7- باده با مُحتـسِبِ شهـر نَنوشی زِنهار
بِخورد باده‌ات و سنگ به جام اندازد
موضوع بیت: مصاحبت و همنشینی (دوری از مصاحب ناجنس)
مضمون بیت: (محتسب شرابخوار و ناجوانمرد).
معنی واژگان: باده: شراب/ محتسب: کسي که در شهر امر به معروف و نهي از منکر مي کند و مخصوصاً شرابخواران را حد مي زند/ زنهار: آگاه باش.
آرایه ها: نوعی تضاد در محتسب و باده / تناسب در باده و نوشيدن و جام / تضاد در سنگ و جام / طنزي در بيت هست و آن شرابخواري محتسب است./تکرار ملیح باده
واج آرایی: تکرار حرف «ب»و«ش»و«ن»وآوای«h»
معنی بیت: آگاه باش که مبادا با محتسب شهر هم پياله شوي و باده بنوشي، زيرا او کسي است که با تو باده مي نوشد و سنگ به جامت مي اندازد؛ يعني محتسب دوست واقعي و صديقي براي تو نخواهد بود.
محصول بيت ــ به طريق خطاب عام مى‌فرمايد. زنهار با محتسب شهر باده مخور زيراكه شرابت را مى‌خورد و به قدحت سنگ مى‌اندازد. يعنى باده را همراه تو مى‌خورد ضمنآ احكام احتساب را هم اجرا مى‌كند. خلاصه اسباب طرب و آلات بزمت را به هم مى‌زند و تو را رنجيده خاطر مى‌كند.
………………………………………………………………..
8- حافِظا ،سر ز کُله گوشۀ خورشید بَرآر
بَختَـت اَر قُرعـه بدان ماهِ تَمام اندازد
موضوع بیت: توفیق (توفیق وصل عاشق را به مقامات عالی میرساند)
مضمون بیت:حافظ و بخت و اقبال
معنی واژگان: سر برار: جاي گير شو، جايگزين شو/ کُله گوشه: بر سر تاج/ قرعه انداختن: نصيب کردن، بهره مند ساختن/ ماه تمام: ماه کامل، پر ماه، ماه شب چارده
آرایه ها: تناسب و تضاد درخورشيد و ماه /تناسب در قرعه و کلاه / تناسب در سر و کلاه /تضاد در گوشه و تمام
واج آرایی:تکرار حرف «ش»و«ب»و«م»
معنی بیت: ای حافظ،اگربخت نیک قرعۀ وصال آن ماه رخساررا به نام تو زند یعنی وصل وی نصیب تو شود،سرفخر ازکنارتاج خورشید بلندبرافراز.
………………………………..
