- غزل شماره 11
1- سـاقـی بِه نــورِ باده بَراَفــروز جامِ ما
مُطرِب بِگو که کارِ جَهان شُد بِه کامِ ما
2- ما دَر پیاله عَکسِ رُخِ یار دیده‌ایم
ای بی‌خَبَر ز لَذَّّتِ شُربِ مُدامِ ما
3- هرگز نَمیرد آن که دِلَش زنده شد به عِشق
ثـَبــت اسـت بـَر جـَـریـدة عالـم دَوامِ ما
4- چَندان بُوَد کِرِشمه و نازِ سَهی قدان
کایَد به جِلوه ســروِ صِنوبَرخَرامِ ما
5- ای باد اگر به گُلشَنِ اَحباب بُگذری
زِنـهار عَـرضه دِه بَرِ جـانان پَیامِ ما
6- گو نامِ ما ز یاد به عَمدا چه می‌بَری ؟
خود آید آن که یاد نَیاری زِ نامِ ما
گو نامِ ما ز یاد به عَمدا چه می‌بَری ؟
خود آید آن که یاد نَباشد زِ نامِ ما
7- مَستی به چَشمِ شاهدِ دلبندِ ما خوش است
زان رو سِـپُـرده‌انــد، بـه مَسـتی زِمــامِ ما
8- ترسم که صَرفه‌ای نَبَرد روزِ بازخواست
نـانِ حــلال شــیـخ ز آبِ حــرامِ ما
9- حافظ ز دیده دانة اشکی هَمی فَشان
باشد که مُرغِ وَصل کُنَد قَصدِ دامِ ما
10- دریایِ اَخــضَرِ فَلَک و کَشتیِ هِلال
هستند غرقِ نعمتِ حاجی قَوامِ ما
*******************************
وزن غزل : مفعول فاعلاتُ مفاعیلُ فاعلن ( بحر مضارع مثمن اخرب مکفوف محذوف )
1- سـاقـی بِه نــورِ باده بَراَفــروز جامِ ما
مُطرِب بِگو که کارِ جَهان شُد بِه کامِ ما
موضوع بیت: بادة تجلّی(اعجازتجلی بادۀ عشق به دل افروزی)
مضمون بیت: (غزل بسيار شادي است و وزن آن هم کوتاه و مناسب شادي است، غزلي است که در دوره ي جواني حافظ سروده شده است).
معنی واژگان:برافروختن: روشن کردن/ مُطرب: رامشگر، خواننده، آوازخوان/ بگو: آوازبخوان/ (قُول: آواز، ترانه، تصنيف)، اين سخن را بر زبان بياور/ قابل توجه است که «کارِ جهان شد به کام ما» خود بندي از يک ترانه (= قول، گفتن) است.
قواعد: که: مي توان آن را «کة» ربط بياني گرفت که جمله ي بعد از آن مفعول فعل «بگو» است «معني اوّل»، مي توان آن را معادل «زيرا که» گرفت (که ربط تعليلي) «معني دوم»
آرایه ها: تناسب در نور و برافروختن /تناسب در باده و جام /جناس درکام و جام /جناس در کار و کام.
واج آرایی: تکرار آوای «آ»
معنی بیت : ای ساقی ، با فروغ می ساغر ما را روشن کن و ای رامشگر این ترانه را بخوان و بساز برزن : «کار عالم بمراد دل ما شد »
…………………………………………………………….
2- ما دَر پیاله عَکسِ رُخِ یار دیده‌ایم
ای بی‌خَبَر ز لَذَّّتِ شُربِ مُدامِ ما
موضوع بیت: تجلی – بادة تجلی (آغاز عشق از عالم الست) – بصیرت (باخبر و بی خبر)
مضمون بیت: (توجيه شرب مدام).
معنی واژگان: شرب: نوشيدن، نوشيدنِ شراب، شُرب خمر/ مدام: شراب، دائمي / گرفتنِ «جام بلا» در روز «الست» از خداوند «= معشوق حقيقي» به وسيله ي انسانِ «ظلوم جهول» در اين بيت توجيه شده است، روحِ انسان «ديوانه ي» ديدنِ عکسِ رخِ معشوق حقيقي بود.
قواعد: شرب مدام : اضافة توصیفی
آرایه ها: تناسب در پياله و شرب و مدام / مدام: اين کلمه باعث ايهام شده است «کلمه ي مُدام در عربي به معني شراب است امّا در فارسي مخفف مادام عربي است از اين جهت مي توان شرب مدام را هم نوشيدن شراب معني کرد و هم نوشيدن دائمي شراب»
واج آرایی: تکرار حرفـ«ر»
معنی بیت : ای آن که از لذت باده گساری پیوستۀ ما آگاه نیستی ، بدان که باده نوشی ما از آنست که در آینۀ جام پرتو رخسار محبوب را می نگریم .
…………………………………………………………….
3- هرگز نَمیرد آن که دِلَش زنده شد به عِشق
ثـَبــت اسـت بـَر جـَـریـدة عالـم دَوامِ ما
موضوع بیت: عشق (عاشقی و جاودانگی)
مضمون بیت: (جاودانگي عاشق)
معنی واژگان: جريده: دفتر/ دوام: جاودانگي، دائمي بودن
قواعد:
آرایه ها: تناسب در مردن و زنده شدن/ تضاد در ثبت و جريده
واج آرایی:تکرار حرف«د»
محصول بيت ـ كسى كه دلش با آتش عشق و محبت زنده شد او براى هميشه زنده است و هرگز نخواهد مرد پس دوام و بقاى ما در جريده عالم ثابت است زيرا ما از آن زندگانيم.
معنی بیت : آن کس که به نيروي عشق دلش زنده شد، هرگز نمي ميرد؛ به همين سبب است که دوام و جاودانگي عاشقان بر دفتر عالم ثبت است.
هر آن کس که در اين حلقه نيست زنده به عشق
بر او نمرده به فتويِّ من نماز کنيد
(غزل 7 / 244)
…………………………………………………………….
4- چَندان بُوَد کِرِشمه و نازِ سَهی قدان
کایَد به جِلوه ســروِ صِنوبَرخَرامِ ما
موضوع بیت: تجلّی (تجلی معشوقی و راکد شدن جلوۀ دیگران)
مضمون بیت: (برتري معشوق بر ديگر زيبارويان)
معنی واژگان:کرشمه: به گوشه ي چشم اشاره کردن، غمزه/ سهي قدان: زيبارويانِ بلندبالا/ صنوبر خرام: زيبارويي که در وقت راه رفتن چون درخت صنوبر حرکاتش زيبا و دل انگيز است.
قواعد: سرو صنوبر خرام : اضافة توصیفی
آرایه ها: تناسب در سهي قد و سرو و صنوبر، و کرشمه و ناز و جلوه / سرو صنوبر خرام استعاره از معشوق است.
واج آرایی:تکرار حرف«ر»
معنی بیت : ناز و غمزۀ زیبایان بلند بالا تا وقتی است که یار سرو رفتار ما حسن نمائی آغاز نکرده باشد .
…………………………………………………………….
5- ای باد اگر به گُلشَنِ اَحباب بُگذری
زِنـهار عَـرضه دِه بَرِ جـانان پَیامِ ما
موضوع بیت: عنایت (طلب عنایت از معشوق)
مضمون بیت: (جلب توجه و دلسوزيِ معشوق)
معنی واژگان:گلشن: قسمتي از باغ بزرگ که آن قسمت گلکاري شده باشد/ احباب: جمع حبيب، دوست و معشوق/ عرضه ده تبديل مي شود به عرضه دهي/ بر جانان: نزد معشوق.
قواعد: زنهار: (از اصوات، شبه جمله) مواظب باش. به ياد داشته باش، مبادا فراموش کني «اين کلمه در جمله ي پس از خود تأثير دارد که فعل امر را تبديل به مضارع التزامي مي کند .
آرایه ها: تناسب در باد و گلشن /تناسب در عرضه دادن و پیام و جانان
واج آرایی:تکرار آوای «آ»/ تکرار حرف«ر»
محصول بيت ـ اى باد اگر از گلشن يعنى از مجلس دوستان بگذرى البته سفارش ما يا پيغام ما را به حضور جانان عرض كن. و آن‌چه عرض خواهد كرد مضمون بيت آتى است.
معنی بیت : اي صبا، اگر به محفل ياران عاشق گذر کردي، به ياد داشته باش که سلام و پيغام ما را به معشوق برساني،
…………………………………………………………….
6- گو نامِ ما ز یاد به عَمدا چه می‌بَری ؟
خود آید آن که یاد نَیاری زِ نامِ ما
موضوع بیت: خداوند واحد ( مقام وحدت مُحِب و محبوب)
مضمون بیت: (جلب توجه و دلسوزيِ معشوق)
معنی واژگان: بعمدا: از روي قصد و عمد/ چه: چرا / خود: واقعاً، به گونه ي عادي و طبيعي.
قواعد: بعمدا : عمداً یا از روی عمد ، در سیاق فارسی قید است مرکب از به حرف اضافه + عمد ( اسم ) + ا ( مأخوذ از « اً » نشان تنوین نصب در عربی ) ، سعدی فرماید :
مردم از قاتل عمدا بگریزند بجان
پاکبازان بر شمشیر بعمدا آیند
(نقل از لغت نامه )
آرایه ها: تصدیر در نام (نام در اول و آخر بیت آمده است) / تکرار ملیح در یاد
واج آرایی:تکرار حرف «ی»
محصول بيت ـ اى باد به جانان بگو نام ما را چرا به قصد فراموش مى‌كنى، خود آيد آن زمانى كه هرگز اسم‌مان به خاطرها نمى‌آيد. يعنى مى‌ميريم و نام نشان‌مان از دفتر كائنات محو مى‌گردد.
معنی بیت: به او بگو که چرا از روي قصد، سعي داري که نام ما را از ياد ببري؟ زماني فراخواهد رسيد که ديگر از ما ياد نخواهي کرد.
…………………………………………………………….
7- مَستی به چَشمِ شاهدِ دلبندِ ما خوش است
زان رو سِـپُـرده‌انــد، بـه مَسـتی زِمــامِ ما
موضوع بیت: تجلّی (تجلّی جمالی معشوق)
مضمون بیت: (تعليل روي آوردن به مستي، مستي عشق)
معنی واژگان:شاهد: زيبارو، معشوق پريچهره/ دلبند: مورد علاقه/ زمام: رشته و مهر / چشم شاهد خمارآلود است و اين مستي چشم او زيبا و دوست داشتني است.
قواعد: شاهد دلبند : اضافة توصیفی
آرایه ها:تکرار در مستی / تناسب میان مستی و چشم شاهد
واج آرایی: تکرار حرف «ش» و «س» و «م»
معنی بیت: چون مستی در دیدۀ یار زیبا و دلخواه ما مقبول است ، عنان و سر رشته اختیار ما را به مستی واگذار کرده اند .
…………………………………………………………….
8- ترسم که صَرفه‌ای نَبَرد روزِ بازخواست
نـانِ حــلال شــیـخ ز آبِ حــرامِ ما
موضوع بیت: رند خراباتی در برابر شیخ ریایی (سرزنش شیخان ریایی)
مضمون بیت: (طنز لطيف حافظ براي رياکاري و رياکاران)
معنی واژگان: صرفه بردن: سود بردن، پيش افتادن، سبقت جستن/ روز بازخواست: روز قيامت
قواعد: روز بازخواست : اضافة توضیحی
آرایه ها: تضاد میان نان و آب/ تضاد میان حلال و حرام
واج آرایی: تکرار آوای «s»
معنی بیت: یقین دارم که روز رستخیز و سوال و جواب نان حلال شیخ که از وجه وقف است بر آب حرامی ( شرابی ) که ما می نوشیم برتری و رجحانی نخواهد داشت ..
…………………………………………………………….
9- حافظ ز دیده دانة اشکی هَمی فَشان
باشد که مُرغِ وَصل کُنَد قَصدِ دامِ ما
موضوع بیت: گریة سحری (گریه برای وصال)
مضمون بیت: (گريه ي عاشق)
قواعد: دانه ي اشک: اضافه ي تشبيهي است، اشک به دانه اي تشبيه شده است که براي شکار مرغان در دام مي ريزند/ مرغ وصل هم اضافه ي تشبيهي است.
آرایه ها: تناسب در دانه و مرغ و دام / تناسب در دیده و اشک.
واج آرایی:تکرار حرف «د» و «ش»
معنی بیت: ای حافظ ، قطرۀ سرشکی بریز و دانۀ اشکی نثار کن ، امید است که پرندۀ وصال یار به سوی دام ما آید و رحمی بر حال زار ما آورد .
…………………………………………………………….
10- دریایِ اَخــضَرِ فَلَک و کَشتیِ هِلال
هستند غرقِ نعمتِ حاجی قَوامِ ما
موضوع بیت:خداوند رزّاق
مضمون بیت: (مدح وزیر)
معنی واژگان:اخضر: سبز/ آيا در شبي از شبهاي تابستان شيراز در مجلس مهماني حاجي قوام عکس آسمان و هلال ماه در غذايِ زلال، شاعر را وادار به سرودن اين بيت نکرده است؟
قواعد: دریای اخضر : اضافة تشبیهی
آرایه ها:تناسب در دریا و کشتی / تناسب در اخضر و کشتی
واج آرایی: حرف «ک» در مصراع اول / تکرار آوای «gh»در مصراع دوم
معنی بیت: دریای نیلگون آسمان و زورق ماه غوطه ور در دریای کرم و بخشش حاجی قوام شده اند ؛ مقصود حافظ مبالغه در احسان و رادی این وزیر کریم است .
