- غزل شماره 10
دوش از مَسجد سویِ مَیخانه می شد، پیر ما
چیست یارانِ طَریقت بعد از این تدبیرِ ما؟
1- دوش از مَسجد سویِ مَیخانه آمد، پیر ما
چیست یارانِ طَریقت بعد از این تدبیرِ ما؟
ما مُریدان روبه سویِ قبله چون آریم چون؟
روی سـویِ خـانـة خَــمّار دارد پـیـــرِ ما
2- ما مُریدان روی سویِ قبله چون آریم چون؟
روی سـویِ خـانـة خَــمّار دارد پـیـــرِ ما
در خـراباتِ مُغان ما نیز هم منزل کنیم
کاین چُنین رفته‌ست در عَهد ِاَزَل تقدیرِ ما
3- در خـراباتِ طریقت ما به هم منزل شویم
کاین چُنین رفته‌ست در عَهد ِاَزَل تقدیرِ ما
عقل اگر داند که دل دربندِ زُلفَت چون خوش است
عـاقِـلان دیـوانـه گــردنـد ازپـیِ زنـجـیـرِ ما
4-عقل اگر داند که دل دربندِ زُلفَش چون خوش است
عـاقِـلان دیـوانـه گــردنـد ازپـیِ زنـجـیـرِ ما
رویِ خوبـَـت آیـتــی از لُطف بر ما کَشف کرد
زان سَبَب جز لطف و خوبی نیست در تفسیرِ ما
5-رویِ خوبـَـت آیـتــی از لُطف بر ما کَشف کرد
زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیرِ ما
*مُرغِ دل را صِیدِ جَمعیَّت به دام افتاده بود
زُلف بُگشادی و باز از دست شُد نَخجیر ما
با دلِ سنگینت آیا هیچ درگیرد شبی؟
آهِ آتـشبار و سوزِ سینة شبــگیرِ ما
6- با دلِ سنگینت آیا هیچ درگیرد شبی؟
آهِ آتـشناک و سوزِ سینة شبــگیرِ ما
*باد بَر زُلفِ تو آمد شد جهان بر من سیاه
نیست از سودای زُلفَت بیش از این توفیرِ ما
7- تیرِ آهِ ما ز گردون بگـذرد ،حافظ خَموش
رَحم کن بر جانِ خود، پَرهیز کُن از تیرِ ما
******************************
وزن غزل: فاعلاتن فاعلاتن فاعلاتن فاعلن (بحر رمل مثمن محذوف)
1- دوش از مَسجد سویِ مَیخانه آمد، پیر ما
چیست یارانِ طَریقت بعد از این تدبیرِ ما؟
موضوع بیت:مسجد و میخانه در برابر هم –سالک (سالک و مقام تلوین )
مضمون بیت: (تقابل مسجد و ميخانه)
معنی واژگان:ياران طريقت: مريدان و سالکان/ پير: مرشد و مراد که سالکان بايد از او اطاعت کنند/تدبير: انديشه و راهِ کار
آرایه ها: تضاد در مسجد و ميخانه /تناسب در یاران طریقت و پیر و میخانه
واج آرایی: تکرار حروف «د» و «ت» و نزدیکی مخرج آن ها.
محصول بيت ـ از قول مريدان: ديشب پير ما از مكه به شهر قيصريه آمد (اهل شهر قيصريه تمام كافرند) پس شيخ ما به ميان كفار آمد و مراد از ميخانه همين است، اى ياران طريقت حالا چاره ما چيست.
معنی بیت : اين غزل يکي از دو غزلي است که حافظ به داستان شيخ صنعان نظر داشته است. غزل ديگري که حافظ مستقيماً نام شيخ صنعان را ذکر کرده است، به مطلع زير است:
بلبلي برگِ گُلي خوش رنگ در منقار داشت
وشاندر آن برگ و نوا خوش ناله هاي زار داشت
که بعد از چند بيت چنين مي سرايد:
گر مريدِ راه عشقي فکر بدنامي مکُن
شيخِ صنعان خرقه رهن خانه ي خَمّار داشت
غزل ( 5 و 1 / 77)
………………………………………………………….
2- ما مُریدان روی سویِ قبله چون آریم چون؟
روی سـویِ خـانـة خَــمّار دارد پـیـــرِ ما
موضوع بیت:سالک(سالک و تردید در اطاعت از پیر)
مضمون بیت: (اطاعت محض از پير)
معنی واژگان:قبله: محلّ روي آوردن به هنگام عبادت که قبله ي مسلمين کعبه است، اينجا قبله به مفهوم قبله ي مسلمانان است/ خمّار: شراب فروش/ خانه ي خمار: ميخانه/ اشاره اي است به اين که مريدان شيخ صنعان در روم وقتي از بازگشت شيخ به کعبه نااميد مي شوند حيران مي شوند که آيا نزد او بمانند يا به کعبه برگردند؟
آرایه ها: تناسب در مريد و پير /تناسب و تضاد در قبله و خانه ي خمّار /جناس در سوی و روی /تکرار ملیح روی و سوی
واج آرایی: تکرار حرف «ر»
محصول بيت ـ مريدان شيخ مذكور با هم مشاوره مى‌كنند كه پير ما عاشق دختر ترسا گشت و باده نوشيد و انواع منهيات را مرتكب شد و بلكه به قول شيخ عطار كافر شد پس از اين به‌بعد حال ما چطور خواهد شد. بعضى از مريدان گفتند كه برگرديم به مكه ولى بعضى ديگر گفتند، ما مريدان روى سوى كعبه چون آريم، چون روى سوى خانه خمار دارد پير ما، و گفتند كه پير ما مرتكب فسق و فجور شده است و حتمآ در اين كار يك حكمت است پس بايد صبر كرد تا حق‌تعالى چه كند.
معنی بیت: وقتي پير و مرشد ما به جانب ميخانه مي رود، ما مريدان چگونه به سوي خانه ي کعبه روي بياوريم؟
………………………………………………………….
3- در خـراباتِ طریقت ما به هم منزل شویم
کاین چُنین رفته‌ست در عَهد ِاَزَل تقدیرِ ما
موضوع بیت:عالم الست(میعادگاه نهایی همه سالکان)
مضمون بیت: (اعتقاد به جبر و سرنوشت)
معنی واژگان:خرابات طريقت: ميخانه ي عشق حق، چون خرابات مظهر ميخانه و طريقت، راهِ عاشقان حق است/ بهم منزل: هم منزل/رفته است: قرار گذاشته شده است، مقرر شده است/ عهد ازل: زمان آغاز جهان هستي، پيماني که در روز آغاز خلقت بسته شده است/تقدير: سرنوشت
قواعد: بهم منزل: «حافظ گاهي به سَرِ صفتها حرف «ب» اضافه مي کند – به تنها = تنها.
آرایه ها: تناسب در عهد و ازل و تقدير
واج آرایی:تکرا حروف «ت» و «د»
معنی بیت: ما همراه همسفر و با راهنمای خود روی بمیکدة عرفان خواهیم آورد، چه سرنوشت ما را در روز نخست چنین رقم زده اند – مراد از روز ازل همان روزی است که خداوند پیش از خلق اجساد به ارواح فرمود: آیا من پروردگار شما نیستم، گفتند بلی ( نقل باختصار از لغت نامة دهخدا)، نیز نگاه کنید بآیة 172 سورة اعراف (7)
………………………………………………………….
4-عقل اگر داند که دل دربندِ زُلفَش چون خوش است
عـاقِـلان دیـوانـه گــردنـد ازپـیِ زنـجـیـرِ ما
موضوع بیت: عشق و عقل
مضمون بیت: (تقابل عقل و عشق).
معنی واژگان:زلف: مرکز دلهاي ديوانه و شيدا که چون زنجير، دل عاشقان و ديوانگان عشق را دربند خود نگه مي دارد، (در زمان قديم به دست و پاي ديوانگان خطرناک زنجير مي بستند)
آرایه ها: تناسب در بند و زنجير و ديوانه /تضاد دردیوانه و عاقل
واج آرایی:تکرار حرف «د»
معنی بیت: اگر خرد آگاه شود که دل ما در چین گیسوی یار چه حال خوشی دارد، خردمندان هم بدنبال زنجیر جنون ما دیوانگی را برمیگزینند.
………………………………………………………….
5-رویِ خوبـَـت آیـتــی از لُطف بر ما کَشف کرد
زان زمان جز لطف و خوبی نیست در تفسیرِ ما
موضوع بیت:خداوند(فرمود من در پیشگاه گمان خوب بندگان هستم)-تجلی(تجلی جمالی )
مضمون بیت: (اشاره اي است به لطف و رحمانيت حق که در سراسر قرآن تجلّي دارد).
معنی واژگان:خوب: زيبا/ آيت: نشان، با اشاره به آيه به معني بخشي از سوره ي قرآن/ لطف: لطافت و ظرافت و زيبايي/ کشف کردن: نشان دادن، پرده برداري کردن/ اشاره اي است به کتاب الکشف عن مشکلات الکشاف، که خود کشاف تفسير مفصلي است از قرآن به قلم جارالله زمخشري و مؤلف کتاب الکشف از معاصرين حافظ است به نام سراج الدين عمر بن عبدالرحمن فارسي قزويني متوفي در سال 745.
قواعد:روی خوب اضافۀ توضیحی و توصیفی
آرایه ها: تناسب در آيت، کشف و /تکرار ملیح لطف و خوبی.
واج آرایی: تکرار آوای«t»/تکرار حرف «ز» در مصراع دوم.
معنی بیت: چهرة زیبای تو نشانه ای از حسن بر ما آشکار کرد و از آنگاه در سخن ما جز لطافت و نکوئی و نغزی نتوان یافت
………………………………………………………….
6- با دلِ سنگینت آیا هیچ درگیرد شبی؟
آهِ آتـشناک و سوزِ سینة شبــگیرِ ما
موضوع بیت:گریۀ سحری(تأثیر گریۀ سحری)
مضمون بیت: (معشوق سرسخت و عاشق دلسوخته، اوج عشق)
معنی واژگان:دلِ سنگين: قلب همچون سنگ/ درگيرد: اثر مي کند/ آهِ آتشناک: آه آتشين و پُر حرارت/ سوز سينه: سوز و گدازي که از ته دل برآمده باشد/ شبگير: سحرگاه
قواعد: سوز شبگیر سینة ما، گاه میان مضاف (سوز) و مضاف الیه (شبگیر) یک مضاف الیه یا صفت جدائی می افکند بنابراین مضافِ شبگیر سوز سينه است نه سينه
آرایه ها: تناسب در آتش و سوز و درگرفتن /تناسب و جناس در شبي و شبگير /
واج آرایی: تکرار حروف «س» و «ش»
معنی بیت: آیا آه آتشین و سوزش سحری سینة ما در دل جفاکار و بیرحم تو اثری خواهد داشت؟
………………………………………………………….
7- تیرِ آهِ ما ز گردون بگـذرد ،حافظ خَموش
رَحم کن بر جانِ خود، پَرهیز کُن از تیرِ ما
موضوع بیت:گریۀسحری (تأثیرتیر آه عاشق دل شکسته)
مضمون بیت: (آه عاشق)
معنی واژگان:گردون: فلک، سپهر، آسمان/ گذشتن: عبور کردن/خموش: ساکت باش
قواعد:خموش شبه جمله است
آرایه ها: اغراق ، تصدیر/ تیرآه: تشبیه صریح
واج آرایی: تکرار حرف «ر» و «ک» و «گ»و آوای «z» در مصراع اول
معنی بیت: ای حافظ، ناوک دود دل ما از فلک هم فراتر میرود، پس دم فرو بند و بر جان خود ببخشای و از تیرآه ما خود را بر حذر دار؛ گاه شاعر تخلص خود را شخصیت ثانوی فرض میکند و آن را مورد خطاب قرار میدهد ولی در حقیقت مقصود شاعر در اینجا هشدار دادن بیار سنگین دل است.
