- شماره 152
1- ازل: زمان بي آغاز، ابتداي خلقت – 1 / 24. پرتو: نور و روشنايي. حسن: جمال و زيبايي – فرهنگ. تجلّي: از اصطلاحات عرفاني است و در لغت به معني آشکار شدن و جلوه کردن – فرهنگ. دم زدن: سخن گفتن، اظهار کردن. عشق: بزرگ ترين و محوري ترين سخن عارفان است و آن عبارت است از شوق و دوست داشتن شديد – فرهنگ.
اين غزل يکي از شاهکارهاي حافظ و غزل عارفانه ي فارسي است. خواجه همانند بسياري از عرفا در اين غزل مي فرمايد: حسن و زيبايي علّت پيدايش عشق است و عشق سبب پيدايش همه ي موجودات عالم است.
در روز ازل که فروغ جمال زيباي معشوق جلوه گر شد، عشق پديد آمد و آتش شور و شعف در همه ي عالم ايجاد کرد.
به يک کرشمه که نرگس به خودفروشي کرد
فريبِ چشمِ تو صد فتنه در جهان انداخت
(غزل 3 / 16)
عالَم از شور و شرِ عشق خبر هيچ نداشت
فتنه انگير جهان، غمزه ي جادويِ تو بود
(غزل 4 / 210)
2- جلوه کردن: خود را آشکار کردن و نشان دادن، تعبير ديگري است از «دم زدن» در بيت قبل. عين آتش شدن: آتش محض شدن، مانند آتش شدن. غيرت: – 10 / 5. آن امانتي که به آسمان و زمين عرضه شد و ملائکه از قبول آن سرباز زدند، به تعبير عارفان، عشق است که بر دوش آدم قرار داده شد. بيت اشاره است به آيه ي 72، سوره ي احزاب (33): اِنَّا عَرَضنَا الاَمَانَةَ عَلَي السَّمَواتِ وَالاَرضِ وَالجِبَالِ فَاَبَينَ اَن يَحمِلنَهَا وَ اَشفَقنَ مِنهَا وَ حَمَلَهَا الأِنسانُ اِنَّهُ کَانَ ظُلُوماً جَهُولاً، ما اين امانت را بر آسمان ها و زمين و کوه ها عرضه داشتيم. از تحمّل آن سر باز زدند و از آن ترسيدند. انسان آن امانت را بر دوش گرفت که او ستمکار و نادان بود.
چهره ي زيباي تو يک بار جلوه گر شد و ديد که فرشته فاقد عشق است؛ به همين سبب آتش غيرت در وجودش شعله ور شد و آن را بر آدم زد.
3- عارفان عقل را دو گونه دانسته اند: عقل جزئي و مادّي يا عقل معاش و ديگر عقبل ما عُبِد بِهِ الرّحمان و يا به تعبير ديگرف عقل معاد که عقل الهي است. مخالفت عارفان از جمله خواجه ي شيراز با عقل جزئي و يا به قول فلاسفه عقل هيولاني است که با عشق مخالف است و براي شناخت رازهاي نهاني نامحرم و به معرفت حق راه نمي برد. خواجه به تناوب، مخالفت عشق و عقل را در غزل هاي خود بيان نموده است – عشق در فرهنگ.
اي که از دفترِ عقل آيت عشق آموزي
ترسم اين نکته که به تحقيق نداني دانست
(غزل 7 / 48)
حريمِ عشق را درگه بسي بالاتر از عقل است
کسي آن آستان بوسد که جان در آستين دارد
(غزل 2 / 121)
بس بگشتم که بپرسم سببِ دردِ فراق
مفتيِ عقل در اين مسأله لايعقل بود
(غزل 7 / 207)
شعله: استعاره از عشق. چراغ افروختن: کنايه از بهره مند شدن. برق غيرت: اضافه ي تشبيهي، غيرت به برق تند و تيز مانند شده است.
عقل مي خواست از شعله ي عشق براي خود چراغي روشن کند، ولي برق غيرت الهي درخشيد و جهان را به آتش کشيد و بر هم زد.
4- مدّعي: ادّعاکننده و در نزد حافظ، لاف زن و کسي که دعوي هنر و عشق کند، ولي کم مايه و دروغگوست، در اينجا همان عقل نامحرم است که در بيت سوم آمده است. دست غيب: همان غيرت الهي است که در بيت سوم بدآن اشاره شده است.
مدّعي مي خواست که به تماشاگه راز بيايد و از اسرار عشق باخبر گردد، ولي چون بيگانه و نامحرم بود، دست غيبت غيرت الهي آمد و بر سينه ي او زد و دور ساخت.
5- ديگران: کساني که عاشق نيستند و نيز به قرينه ي بيت دوم مي تواند منظور ملائکه باشند که امانت عشق را نپذيرفتند. قرعه: سهم و نصيب، آنچه به فال زنند. قسمت: سرنوشت، تقدير. عيش: خوشي و خوش گذراني.
ديگران همه نصيبشان شادي و خوش گذراني شد، ولي دل عاشق ما بهره اي جز غم نبرد.
6- علوي: بالايي، آسماني. جان علوي: روح آسماني و الهي، جان از نظر عارفان متعلّق به عالم بالا و ملکوت است که به اين عالم آمده است. زنخدان: چانه. چاه زنخدان: اضافه ي تشبيهي، در ادب فارسي، چانه ي معشوق به سبب فرورفتگي زير آن به چاه مانند شده است.
خواجه جمال و زيبايي را بسان آب گوارايي تصوّر کرده است که در چاه زنخدان معشوق قرار دارد و هم چنين زلف را چون طناب تاب داري در نظر آورده است که با آن مي توان از چاه زنخدان معشوق آب جمال و زيبايي را بيرون آورد و نوشيد. خواجه در بيت ديگري از طناب زلف معشوق براي بيرون آمدن دل از چاه زنخدان استفاده مي کند:
در خَمِ زلفِ تو آويخت دل از چاهِ زنخ
آه کز چاه برون آمد و در دام افتاد
(غزل 7 / 111)
خم اندر خم: پيچ در پيچ و تاب دار.
روح آسماني در آرزوي رسيدن به چاه زنخدان معشوق بود تا با آن به حقيقت زيباي و جاذبه و حسن برسد؛ به همين سبب به زلف پيچيده و تاب دار او يعني عشق و عرفان دست زد و متوسّل شد.
7- طرب نامه: شادي نامه، کتاب شادي. طرب نامه ي عشق: اضافه ي تشبيهي، عشق به طرب نامه مانند شده است. اسباب: جمعِ سبب، مايه و سرمايه، ساز و برگ. قلم بر چيزي زدن: کنايه از محو و نابود کردن.
حافظ آن زمان شادي نامه ي عشق تو را نوشت که بر تمام خواسته هاي دل خود خطّ بطلان کشيد و به همه ي آنها پشت پا زد.
