- *غزل 387*
1- شاهِ شِمشادقـَـدان خُسرَوِ شیــرین دَهَنان
که به مُژگان شِکَنَد قَلبِ هَمه صَف شِکَنان
مَست بگذشت و نظر بر مَنِ دَرویش انداخت
گفت: کِای چشم و چِراغِ همه شیرین سُخَنان
2- مَست بگذشت و نظر بر مَنِ دَرویش انداخت
گفت: ای چشم و چِراغِ همه شیرین سُخَنان
3- تا کِی از سیم و زَرَت، کیسه تَهی خواهد بود
بنــدة من شو و بـَــرخور ز همه سیم تَنان
4- کَمتَر از ذَرِّه نه‌ای، پَست مَشو، مِهر بِوَرز
تا به خَلوَتگَهِ خورشید رَسی چَرخ زَنان
5- بر جهان تکیه مکن ور قَدَحی مَی داری
شادیِ زُهره جَبینان خور و نازُک بَدَنان
6- پیرِ پِیمانه کَشِ من، که رَوانش خوش باد
گفت: پَرهیز کن از، صُحبَتِ پِیمان شِکَنان
دامَنِ دوست به دَست آر و زِ دُشمَن بگسل
رَهِ یَزدان رو و ایمِن گُـــذَر از اَهـرِمَنان
7- دامَنِ دوست به دَست آر و زِ دُشمَن بگسل
مَـردِ یَزدان شو و فارِغ گُـــذَر از اَهـرِمَنان
8- با صَبا در چَمَــنِ لاله سَحَــــر میگفتم
که شهیدانِ که‌اند این همه خونین کَفَنان؟
9- گفت: حافظ من و تو مَحرَمِ این راز نه‌ایم
از مِیِ لَعل حِکایَت کن و شیرین دَهَنان
****************************
وزن غزل: فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فعلات(بحر رمل مثمن مخبون مقصور)
1- شاهِ شِمشادقـَـدان خُسرَوِ شیــرین دَهَنان
که به مُژگان شِکَنَد قَلبِ هَمه صَف شِکَنان
موضوع بیت:اولیای الهی (وصف اولیای الهی -وصف قد و مژگان )
مضمون بیت: شاه شمشاد قدان و پند به حافظ
معنی واژگان:شاه: سرور، سرآمد/ شمشاد قدان: خوش قد و قامتان/ خسرو: شاه/ شيرين دهنان: خوش لب و دهنان، خوش سخنان /قلب: هم به معني دل است و هم اشاره دارد به کانون لشکر/ صف شکنان: پهلوانان و سلحشوران./
قواعد: بيت اوّل فاعل يا مسنداليه ابيات بعد است
واج آرایی: در بيت اوّل حروف «ش» و «ن» و آواي «آ» تکرار شده است
معنی بیت: فرمانفرمای سهی قامتان، شهر یار نوشین لبان ملک زیبایی که با تیر مژگان خود دل همة آنان را که دلیران صف درند می شکند و عاجزشان می سازد.
2- مَست بگذشت و نظر بر مَنِ دَرویش انداخت
گفت: ای چشم و چِراغِ همه شیرین سُخَنان
موضوع بیت:عنایت(نظر عنایت یار به عاشق خود)
مضمون بیت: ناز معشوق
معنی واژگان: درويش: در اينجا معني تهي دست و بي چيز و بي نوا مي دهد (به قرينه ي بيت سوم)/ شيرين سخن: خوش بيان، صفت شاعر
آرایه ها: چشم و چراغ: کنايه است از محبوبترين و شاخص ترين فرد، محبوب عزيزالوجود/تناسب در نظر با چشم و چراغ
واج آرایی: تکرار حروف «ش» و «ن» در بيت دوم
معنی بیت:معشوق سرمست بر من گذار کرد و به عنایت به این فقیر نگاهی افکند و گفت: ای فروغ دیده و روشنی بزم شاعران شیرین زبان
3- تا کِی از سیم و زَرَت، کیسه تَهی خواهد بود
بنــدة من شو و بـَــرخور ز همه سیم تَنان
موضوع بیت:پندپیر (نصیحت یار به عاشق خود-بندۀ درگاه دوست شدن)
مضمون بیت: معشوقان سیم تن
معنی واژگان: سيم و زر: نقره و طلا: منظور پول و ثروت است/ کيسه: جيب، مخزن پول/ تهي: خالي/ بنده: غلام، چاکر/ برخور: بهره مند شو، تمتّع برگير/ سيم تنان: زيبارويان خوش اندام سفيد بدن
آرایه ها: نوعی جناس در سيم در سيم تنان با سيم در مصراع اول
واج آرایی: تکرار آواي «s» و «z»
معنی بیت: تا چند تهی دست مانی برخیز و بندة عشق من باش و با من عشق بورز که گویی از همه سیم بران بهره برده ای ( که گفته اند چونکه صد آمد نود هم پیش ماست)
……………………………….
4- کَمتَر از ذَرِّه نه‌ای، پَست مَشو، مِهر بِوَرز
تا به خَلوَتگَهِ خورشید رَسی چَرخ زَنان
موضوع بیت: پندپیر(نصیحت یار به عاشق خود-عزّت عاشقی)
مضمون بیت: عشق و عرفان
معنی واژگان:ذرّه: مقصود اجزاء ريزي است که در پرتو آفتاب در فضا ديده مي شود و وقتي با دقّت با آنها مي نگري گويي قصد دارند به آسمان بروند و به خورشيد برسند و اين حالت در ادب فارسي باعث تعبيرات دل انگيزي شده است که يکي از آنها همين بيت است/ نئي: نيستي/ پست مشو: احساس حقارت مکن، حقير مشو/ مهر بورز: عاشق شو، عاشقي کن/ خلوتگه: خلوتخانه، محل آسايش، مقام قرب/ خورشيد: کنايه از معشوق است/ چرخ زنان: رقص کنان و شادي کنان.
آرایه ها:تناسب در ذرّه و خورشيد و چرخ زنان/ایهام تناسب درکلمه مهر در «مهر بورز» با «خورشيد»
واج آرایی: تکرار حرف «ر»
معنی بیت: کم از ذره نیستی، از مقام خود تنزل مکن و عشق بورز تا سیرکنان و گردش کنان به سرا پردة آفتاب تابان رسی و به خورشید پیوندی
………………………..
5- بر جهان تکیه مکن ور قَدَحی مَی داری
شادیِ زُهره جَبینان خور و نازُک بَدَنان
موضوع بیت: پندپیر(نصیحت یار به عاشق خود-دنیا و بی اعتباری آن (دوری از تعلق دنیا و رویکردبه معشوق)
مضمون بیت: (عدم اعتماد به دنيا) (خوشباشي)
معنی واژگان:تکيه مکن: اعتماد و اطمينان مکن/ ور: و اگر/قدح: جام شراب/ شادي: به سلامتي به افتخار/ زهره جبينان: زيبارويان، خوش چهرگان/ نازک بدنان: خوش اندامان، لطيف تنان.
آرایه ها: تناسب در قدح و مي و شادي … خوردن
واج آرایی: تکرار حروف «ي» و «ن»
معنی بیت: بر دنیا اعتماد مکن و اگر ساغری باده داری، به شادی و سلامت آنان بنوش که لطیف اندامند و فروغ زیبایی مانند پرتو ناهید از چهره شان می درخشد.
…………………………………
6- پیرِ پِیمانه کَشِ من، که رَوانش خوش باد
گفت: پَرهیز کن از، صُحبَتِ پِیمان شِکَنان
موضوع بیت: پندپیر(نصیحت یار به عاشق خود)-عهد(دوری از پیمان شکنان)
مضمون بیت: دوري از عهدشکنان
معنی واژگان:پير پيمانه کش: مقصود همان پير مغان است (پيمانه کش هم به معني شرابخوار و هم به معني ساقي است ولي در اين بيت به قرينه ي کلمه ي «من» معني دوم مقصود است.) /صحبت: همنشيني/پيمان شکن: کسي که به عهد خود وفا نمي کند، عهدشکن.
آرایه ها: نوعی جناس در پيمان و پيمانه
واج آرایی: تکرار حروف «ن» و «پ»
معنی بیت: مرشد و راهنمای من پیر میخانة معرفت که روان وی شاد باد.گفت: از مصاحبت عهد شکنان دوری کنید، یا آنکه مقصود دوری کردن از صحبت کسانی است که پیمان روز الست را شکستند و جز خدا را پرستیدند.
…………………………
7- دامَنِ دوست به دَست آر و زِ دُشمَن بگسل
مَـردِ یَزدان شو و فارِغ گُـــذَر از اَهـرِمَنان
موضوع بیت: پندپیر(نصیحت یار به عاشق خود)-دوست و دشمن (دوری از دشمن )
مضمون بیت: يزدان و اهريمن
معنی واژگان:دامن به دست آوردن: التجا بردن، پناه بردن/ بگسل: دوري گزين/ يزدان: خدا، ايزد (و با وسعت معني، اهورامزدا)/ فارغ: آسوده/ اهرمنان: شياطين.
آرایه ها: تضاد در يزدان و اهرمن /تضاد در دوست و دشمن.
واج آرایی: تکرار حرف «ن» و آواي «s» و «z»
معنی بیت: دست توسل به دامن دوست بزن و از بدخواه پیوند ببر، مرد طریق حق باش و آسوده دل از گزند دیو خویان و شیطانان براه کمال بپوی.
………………………….
8- با صَبا در چَمَــنِ لاله سَحَــــر میگفتم
که شهیدانِ که‌اند این همه خونین کَفَنان؟
موضوع بیت:عشق(گفتگوی عاشقانه)
مضمون بیت: راز تقدير
معنی واژگان:صبا: بادي که از شمال يا مشرق مي وزد و غالباً عطرآگين است چون از روي گلها و لاله ها و رياحين مي گذرد/ چمن لاله: باغ لاله/ خونين کفنان: مقصود لاله ها هستند که به جهت رنگ آنها تعبير خونين کفنان براي آنها به کار رفته است و از جهت ديگر چون معمولاً شهيد را با همان بدن پرخون کفن مي کنند، کفن او خونين مي شود./ البته اشاره حافظ به مردمان مظلومي است که در جنگهاي قرنهاي هفتم و هشتم به شهادت رسيده اند
واج آرایی: تکرار حرف «ن» در بيت «8»
معنی بیت: سحرگاه به باد صبا در باغ لاله میگفتم که این گلهای سرخ کفن های کدام شهیدان اند؟
9- گفت: حافظ من و تو مَحرَمِ این راز نه‌ایم
از مِیِ لَعل حِکایَت کن و شیرین دَهَنان
موضوع بیت: کتمان اسرار
مضمون بیت: راز تقدير
معنی واژگان: محرم» رازدار، آشنا/ مي لعل: شراب گلگون/ شيرين دهنان: زيبارويان خوش سخن و خوش لب و دهان/ حکايت کن: گفتگو کن، سخن بگو.
آرایه ها:تناسب در محرم و راز / تضاد در راز و حکايت کردن
واج آرایی: تکرار حرف «ن» در بيت «8»/ تکرار حرف «ن»
معنی بیت: صبا پاسخ داد، ای حافظ من و تو آگاهی از این راز نداریم پس از این سخن درگذر و از می سرخ فام و از نوشین لبان بازگوی.
………………………….
