*غزل 381*
1- گَرچه ما بَندگانِ پادشَهیم
پادشاهانِ مُلکِ صُبح گَهیم
گَنج در آستین و کیسه تَهی
جامِ گیتی نُمای و خاکِ رهیم
2-گَنج در آستین و کیسه تَهی
جامِ گیتی نما و خاکِ رهیم
3-هوشیارِِ حُضور و َمستِ غُرور
بَحرِ توحید و غَرقة گنهیم
4-شاهدِ بَخت چون کِرِشمه کند
ماش آیینة رُخِ چو مَهیم
5-شاهِ بیدار بخت را هر شب
ما نگهبانِ اَفسَر و کُلَهیم
گو غَنیمت شِمار هِمَّتِ ما
که تو در خواب و ما به دید گَهیم
6-گو غَنیمت شِمار صحبتِ ما
که تو در خواب و ما به دیده گَهیم
7-شاه منصور واقِفَست که ما
رویِ هِمَّت به هَر کُجا که نهیم
8-دشمنان را زخون کَفَن سازیم
دوستان را قَبایِ فَتح دهیم
9-رنگِ تزویر پیش ما نَبُوَد
شیرِ سُرخیم و اَفعیِ سیَهیم
10-وامِ حافظ بگو که باز دهند
کرده ای اِعتِراف و ما گُوَهیم
******************************
وزن غزل381: فاعلاتن مفاعلن فعلات (بحر خفیف مسدس مخبون مقصور )
1- گَرچه ما بَندگانِ پادشَهیم
پادشاهانِ مُلکِ صُبح گَهیم
موضوع بیت: پادشاهی و گدایی
مضمون بیت: بندگان مقرّب
معنی واژگان :بندگان: چاکران، غلامان/ پادشاهان ملک صبحگه: آنان که سحرگاهان به درگاه پادشاه مطلق مي روند و خواسته هاي آنان مورد قبول درگاه آن پادشاه واقع مي شود/
آرایه ها: نوعی تضاد در بنده و پادشاه
واج آرایی:تکرار آواي «h»
معنی بیت: اگرچه رعایای شهر یاریم ولی خود شاهانکشور سحرخیزی هستیم که ملک بی زوال عارفانو رازو نیازکنندگان با خداوندست.
……………………………….
2-گَنج در آستین و کیسه تَهی
جامِ گیتی نما و خاکِ رهیم
موضوع بیت: پادشاهی و گدایی- دل
مضمون بیت: جمع اضداد
معنی واژگان :گنج در آستين: در طرز لباسهاي قديم معمولاً پول و اشياء قيمتي را در آستين لباس مي گذاشتند، بنابراين کسي گنج در آستين دارد که بسيار ثروتمند است، امّا گنج در اين بيت گنج معنوي يعني علم و حکمت است/ کيسه تهي: نشانه ي فقر است امّا اين فقر، فقر مادّي است/ جام گيتي نما: جامي که گويند کيخسرو و جمشيد داشته اند و وقتي در آن نگاه مي کردند، همه ي اجزاي جهان را در آن مي ديدند/ در اين بيت نشانه ي دانستن و تسلّط علمي بر جهان است/ خاک ره: متواضع، فروتن.
آرایه ها:تضاد یا طباق در گنج در آستين با کيسه ي تهي /تضاد یا طیاق در جام گيتي نما با خاک ره
واج آرایی: تکرار حرف «ي»
معنی بیت: گنج معرفت در آستین داریم ولی به ظاهر تهیدستیم، دل ما جام جهان نماست و با این حال تحمل و تواضع خاک راه را داریم.
………………………………….
3-هوشیارِِ حُضور و َمستِ غُرور
بَحرِ توحید و غَرقة گنهیم
موضوع بیت:مقام محو و صحو
مضمون بیت: جمع اضداد
معنی واژگان:حضور: مقصود حضور در محضر يار است، يعني وقتي در محضر يار هستيم هوشياريم/ (گهي بر طارم اعلي نشينيم) /مست غرور: سرمست از خودپسندي و اين وقتي است که از او دوريم و در حالت قبض و صحو هستيم (گهي بر پشت پاي خود نبينيم)/ بحر: دريا/ توحيد: يکتاپرستي و يگانه دانستن خدا
آرایه ها:تضاد یا طباق در هوشيار و حضور با مست و غرور/تضاد یا طباق در بحر توحيد با غرقه ي گنه
واج آرایی: تکرار حرف «ر»
معنی بیت: دل آگاه و مراقب در حضور دوستیم و ازاینکه به پیشگاه یار راه یافتهایم، از جام این غرور و لاف سرمست شدهایم، ما دریای یکتاپرستی و یکی گویی هستیم و در همان حال خود را غوطه ور در گناه میبینیم، چه ترک اولی کردهایم که برای مقربان درگاه حق گناه است و دیگر آنکه لاف در حضور دوست بودن زدهایمکه خود گناهی دیگرست.
……………………………….
4-شاهدِ بَخت چون کِرِشمه کند
ماش آیینة رُخِ چو مَهیم
موضوع بیت:انسان کامل (انسان آیینۀ الهی است)
مضمون بیت: مايه ي خوشبختي
معنی واژگان:شاهد: زيبارو/ بخت: مقصود خوشبختي است/ کرشمه: به گوشه ي چشم اشاره کردن، ناز و غمزه، در اينجا به مفهوم جلوه و تجلّي است/ رخ چو مه: چهره ي چون ماه، چهره ي زيبا /ما منعکس کننده ي خوشبختي ها هستيم
قواعد: شاهد بخت (اضافه ي تشبيهي): يعني خوشبختي به زيبارويي تشبيه شده است/ ماش: ما+ش ضمير که مضاف اليه حقيقي «مه» است يعني ما آيينه ي رخ چون ماهش هستيم/ شاهد بخت تشبیه صریح.
آرایه ها: تناسب در شاهد و کرشمه و آيينه و رخ و ماه
معنی بیت: چون عروس زیبای اقبال ناز و غمزه آغازد، رخسار چون ماهش را ما آینه داریم، مقصود آنست که رخسار شاهد بخت را در آیینة دل ما توان دید.
………………………………
5-شاهِ بیدار بخت را هر شب
ما نگهبانِ اَفسَر و کُلَهیم
موضوع بیت:اولیای الهی ( اولیاء پادشاهان حقیقی اند)
مضمون بیت: نگهبان معنوي سلطنت
معنی واژگان:بيدار بخت: خوشبخت/ افسر و کله: تاج/ هر شب اشاره اي است به دعاي شبانه/ نگهباني از تاج پادشاه نشانه ي پشتيباني از سلطنت اوست
قواعد: را: علامت فکّ اضافه.
آرایه ها:نوعی تضاد یا طباق در کلمه ي «بيدار» با شب / تناسب در بيدار و شب و نگهبان
واج آرایی:تکرار حروف «ب» و «ر»
معنی بیت: ماه هر شب محافظ و نگهبان تاج و کلاه شاه نيک بخت خود هستيم،
محصول بيت ــ ماهر شب نگهبان تاج و كلاه شاه بيدار بختيم. يعنى محافظش هستيم، الحاصل با بركات دعاهاى خود سلطنت را نگهبانيم.
………………………………
6-گو غَنیمت شِمار صحبتِ ما
که تو در خواب و ما به دیده گَهیم موضوع بیت: اولیای الهی ( اولیاء پادشاهان حقیقی اند)
مضمون بیت: حامي سلطنت
معنی واژگان: صحبت: همنشيني/ ديده گه: محلّ نگهباني (البته اين محلّ نگهباني درگاه خداي متعال است)
قواعد:گو غنيمت شمار: کلمه ي «گو» همراه فعل امر معني فعل مضارع براي سوم شخص را مي دهد يعني بايد غنيمت شمارد و آن را ارج نهد.
واج آرایی:تکرار آواي «t» و «d»
معنی بیت: خواجه در ادامه ي بيت قبل مي فرمايد: به شاه بگو که مصاحبت و هم نشيني با ما را غنيمت بدان؛ زيرا زماني که تو در خواب هستي، ما به ديده باني و مراقبت از تو مشغوليم.
محصول بيت ــ به شاه بگو همت ما را غنيمت بدان زيرا تو در خوابى اما ما پاسبان توايم، يعنى مواظب تو هستيم و همتمان در راه تو خرج مىشود.
……………………………
7-شاه منصور واقِفَست که ما
رویِ هِمَّت به هَر کُجا که نهیم
موضوع بیت: اولیای الهی
مضمون بیت: همّت باطن مردان حق
معنی واژگان:واقف: آگاه/ روي نهادن: توجه کردن/ همّت: نيروي باطني که در مردان خدا باعث کارهاي شگفت انگيزي مي گردد، دعاي خير
آرایه ها:تضاد در دشمنان و دوستان
8-دشمنان را زخون کَفَن سازیم
دوستان را قَبایِ فَتح دهیم
موضوع بیت: اولیاء پادشاهان حقیقی عالمند(پادشاهان ظاهری در پناه دعای اولیاء )
مضمون بیت: همّت باطن مردان حق
معنی واژگان: از خون کفن ساختن: کشتن/ قباي فتح دادن: پيروز کردن
قواعد: قباي فتح: (اضافه ي تشبيهي) پيروزي به قبا تشبيه شده است.
آرایه ها:تضاد در دشمنان و دوستان / نوعی تناسب و تضاد در کفن و قبا / اين دو بيت موقوف المعاني هستند
معنی ابیات: شاه منصور آگاهست که ما روی عنایت و عزم به هر سو که آوریم، بدخواهان را چنان میکشیم که جامة مرگشان خونشان باشد و به دوستان و یاران خلعت پیروزی می دهیم.
………………………………….
9-رنگِ تزویر پیش ما نَبُوَد
شیرِ سُرخیم و اَفعیِ سیَهیم
موضوع بیت: مقام صدق- اولیای الهی (اولیاء حافظان دین اند)
مضمون بیت: بي ريايي
معنی واژگان: افعي: مار بزرگ/ معمولاً حيوانات وقتي مي خواهند خود را از چشم ديگران پنهان کنند همرنگ محيط مي شوند (مانند افراد مزوّر و رياکار) امّا حافظ مي فرمايد که ما شير سرخيم و افعي سياه که همه ما را همان طور که هستيم مي بينند
قواعد:رنگ تزوير (اضافه ي تشبيهي) حيله و نيرنگ و ظاهرسازي و پنهان کاري به رنگ تشبيه شده است.
آرایه ها: تناسب در ميان رنگ و سرخ و سياه
واج آرایی:تکرار حرف «ي»
معنی بیت: نشان دروغ پردازی در ما نیست، در برابر خصم دلیر چون شیر سرخ و گزنده چون مارسیاهیم.
……………………………
10-وامِ حافظ بگو که باز دهند
کرده ای اِعتِراف و ما گُوَهیم
موضوع بیت: عنایت(تمنای عنایت از ممدوح)
مضمون بیت: حسن طلب
معنی واژگان:وام: قرض، دين/ باز دادن: ادا کردن/ اعتراف کردن: اقرار کردن/ گوه: مخفف گواه به معني شاهد
قواعد: در این بیت صنعت حسن طلب مراعات شده است
آرایه ها: تناسب در وام و اعتراف و گواه
معنی بیت: ای شهریار بفرما تا قرضی را که به حافظ داری بپردازند، چه خود اقرار کردهای و ما بر آن شاهد بودهایم.
………………………………