*غزل 245*
1-اَلا ای طوطیِ گویایِ اَسرار
مبادا خالیَت شَکَّـر ز مِنقار
2-سَرَت سَبز و دِلَت خوش باد، جاوید
که خوش نَقشی نُمودی از خَطِ یار
3- سُخَن سربسته گفتی با حَریفان
خدا را زین مُعَمّا پـَـرده بــردار
4- به رویِ ما زَن از ساغَـر گُلابــی
که خواب آلوده‌ایم، ای بَختِ بیدار
5- چه رَه بود این که زد در پَرده مُطرِب
که می‌رَقصَند با هم، مَــست و هُشیار
از این اَفیون که ساقی در مَی‌افکند
حَریفان را نه سـر ماند نه دَســتار
6- از آن اَفیون که ساقی در مَی‌افکند
حَریفان را نه سـر ماند نه دَســتار
7- سِکَنــدَر را نمی‌بـخــشند آبــی
به زور و زَر مُیَّسر نیست این کار
8- بیا و، حالِ اَهـلِ دَرد بشنــو
به لَفظِ اندک و مَعنیّ ِبسیار
بُتِ چینی، عَدویِ دین و دل شد
خداونــدا دِل و دینَــم نگــه دار
9- بُتِ چینی، عَدویِ دین و دل‌هاست
خداونــدا دِل و دینَــم نگــه دار
به مَستوران مَگوی اسرارِ مستی
حدیثِ جان، مَپُرس از نقشِ دیوار
10-به مَستوران مگو اسرارِ مستی
حدیثِ جان، مگو با نقشِ دیوار
*خِرَد هر چند نقدِ کاینات است
چه سَنجَد پیشِ نَقشِ کیمیاکار
به یُمنِ رایَتِ مَنــصور شاهی
عَلَم شد حافظ اندر نظمِ اشعار
11- به یُمنِ دولتِ مَنــصور شاهی
عَلَم شد حافظ اندر نظمِ اشعار
خداوندی به جایِ بندگان کرد
خداوندا زِ آفاتــش نــگـه دار
12- خداوندی به جایِ بندگان کرد
خداوندا از آفاتــش نــگـه دار
وزن غزل:مفاعیلن مفاعیلن مفاعیل(بحر هزج مسدس مقصور)
1-اَلا ای طوطیِ گویایِ اَسرار
مبادا خالیَت شَکَّـر ز مِنقار
موضوع بیت:مقام مخلَصین (دانایان اسرار الهی)
مضمون بیت: قلم حافظ
معنی واژگان:الا: هان/ طوطي: استعاره است از قلم حافظ/ منقار: نوک، نک/ معمولاً طوطي خود نمي تواند سخن بگويد مگر اين که او را تعليم دهند و تعليم دهنده ي طوطي قلم حافظ ذهن راز دان حافظ است که قلم خود را گوياي اسرار مي نامد/ معمولاً طوطي عاشق جويدن و شکستن قند و شکر است و در اينجا اشاره است به سخنان شيريني که از اين قلم بر روي صفحه ي کاغذ نقش مي بندد
آرایه ها:تناسب در طوطي و گويا و شکر و منقار
واج آرایی: تکرار آواي «آ»
معنی بیت: هان ای طوطی راز گوی و خوش سخن ، شکر از کام دهان تو جدا مباد(یا کام تو از شکر تهی مباد )
…………………………..
2-سَرَت سَبز و دِلَت خوش باد، جاوید
که خوش نَقشی نُمودی از خَطِ یار
موضوع بیت: مقام مخلَصین (دانایان اسرار الهی)- اولیای الهی (اولیاءآینۀ حُسن خدایند)
مضمون بیت: خط يار
معنی واژگان:سرت سبز… باد: سرزنده و شاداب باشي، با اشاره به سبز بودن سر طوطي / جاويد: براي هميشه/ خوش: دلپذير/نقش: اثر، نشانه/ نمودن: جلوه گر ساختن/ خط يار: موهاي نرم و لطيفي که در اطراف چهره ي معشوق است و باعث دوچندان شدن زيبائي او مي شود، با اشاره به خطي که از قلم تراوش مي کند و زيبائيهاي معنوي معشوق حقيقي را جلوه گر مي کند
آرایه ها: جناس در خوش و خوش/تناسب در سبز و نقش و خط /ایهام در سرت سبز باد/ایهام در خط یار
معنی بیت: نهال وجودت خرم و با طراوت و خاطرت همیشه شاد باد ، چه نقشی زیبا و دلربا از سبزۀ عذار دوست بر ما جلوه گر ساختی.
………………………………..
3- سُخَن سربسته گفتی با حَریفان
خدا را زین مُعَمّا پـَـرده بــردار
موضوع بیت:کتمان اسرار الهی(برای محرمان پرده برداشتن از اسرار الهی شایسته است )
مضمون بیت: رمزي بودن سخن حافظ
معنی واژگان:سربسته: مخفي، پنهان/ حريفان: دوستان/ خدا را: براي خدا/ معمّا: سخن سربسته، سخني که داراي گره کور است/ پرده بردار: کشف رمز و تعميه کن/ اين بيت نشانه اي است از رمزي و تمثيلي بودن سخن حافظ و شايد اشاره اي باشد به آيه ي «ن والقلم و ما يسطرون» در جاي ديگر مي فرمايد: «چون من ماهي کلک آرم به تحرير – تو از نون والقلم مي پرس تفسير» که نون و قلم رمزي و نمادي است و قابل تفسير و تأويلهاي فراوان
قواعد: سر بسته: قید وصف
آرایه ها: ترادف در سخن سربسته و معمّا / خطاب به همان قلم است / تناسب در سخن و سربسته و گفتي و معمّا
واج آرایی: تکرار حرف «ر»
معنی بیت: پیچیده و دشوار با همدمان بزم سخن گفتی ، برای رضای خدا از این سخن پوشیده پرده برگیر و آشکارا بیان کن.
…………………………
4- به رویِ ما زَن از ساغَـر گُلابــی
که خواب آلوده‌ایم، ای بَختِ بیدار
موضوع بیت:خواب و بیدار(باده آگاهی بخش سالک است)
مضمون بیت: شراب و بيداري
معنی واژگان:ساغر: جام شراب/ گلاب: مقدار کمي آب که بر چهره مي زنند، مشتي آب يا هر مايعي که بر چهره يا بر خاک مي باشند (فرشته عشق نداند که چيست اي ساقي – بخواه جام و گلابي به خاک آدم ريز)/ کسي که خواب آلوده است با پاشيدن يا زدن مقداري آب بر چهره از خواب آلودگي بيرون مي آيد/ تقاضاي شراب که انسان را بيدار و متنبّه مي سازد
آرایه ها: تضاد در خواب (در خواب آلوده) و بيدار /تناسب در روز و زدن و گلاب و خواب آلوده
واج آرایی: تکرار حرف «ب»
معنی بیت: ای طالع آگاه، گلابی از ساغر باده بر روی ما بیفشان ، چه در خواب غفلت مانده ایم.
………………………
5- چه رَه بود این که زد در پَرده مُطرِب
که می‌رَقصَند با هم، مَــست و هُشیار
موضوع بیت:تسبیح (همه چیز در برابر حق سماع عارفانه دارند)
مضمون بیت: تأثير آهنگ و آواز و شعر
معنی واژگان:ره: مخفف راه به معني لحن و آواز و مقام و آهنگ/ زد: نواخت (موسيقي)/ پرده: هر لحن از پرده اي آغاز مي شود و در پرده هائي گردش مي کند و سرانجام روي پرده ي نخستين پايان مي پذيرد، ضمناً در زمان قديم نوازندگان در پشت پرده و خارج از ديد شنوندگان مي نواخته اند / مست: مست از مي عشق/ هشيار: هوشيار به جهت سيطره ي عقل/ هم آگاهان از رموز و هم ناآگاهان از آنچه صورتي رمزي و تمثيلي دارد تمتّع مي برند، چنانکه از تلاوت قرآن مجيد هم آگاهان به عمق تفسير و هم قانعان و بسنده کنندگان از ظاهر لفظ آن بهره مي گيرند.
آرایه ها:تضاد یا طباق در مست و هشيار /تناسب در ره و پرده و زدن و مطرب و رقصيدن /ایهام در پرده
واج آرایی: تکرار حرف «ر»
معنی بیت: این چه نغمه بود که رامشگر در دستگاه موسیقی نواخت که از تأثیر آن مست و هوشیار همه با هم به دست افشانی و پای کوبی برخاستند.
………………………….
6- از آن اَفیون که ساقی در مَی‌افکند
حَریفان را نه سـر ماند نه دَســتار
موضوع بیت:بادۀ تجلی (اعجاز بادۀ عشق)
مضمون بیت: سخن حافظ و تأثير الفاظ و معاني آن
معنی واژگان:افيون: مادّه ي مخدّر که معمولاً براي تأثير بيشتر نشأة شراب در آن مي انداخته اند/ حريفان: در اينجا در معني ميخواران است/ دستار: عمامه، کلاه معمول آن زمان، سر و دستار نمي ماند يعني از خود بيخود خواهند شد/«مي» خود ابيات حافظ و الفاظ زيبا و مستي بخش آن است. امّا معاني عميق آن که اثر اين کلام خوش آهنگ را چندين برابر مي کند مانند افيوني است که در ساغر مي افکنند
واج آرایی:تکرار آواي «آ»
معنی بیت: از تریاکی که ساقی برای افزوده شدن نشأه و تأثیر با باده درآمیخت ، ندیمان مجلس را عمامه از تارک جدا میشود و سر بدوار می افتد
…………………………….
7- سِکَنــدَر را نمی‌بـخــشند آبــی
به زور و زَر مُیَّسر نیست این کار
موضوع بیت:توفیق(توفیق به جبر حاصل نمی شود )
مضمون بیت: هر کاري موقوف سعادت و تقدير است
معنی واژگان:سکندر: مقصود اسکندر ذوالقرنين است که به طلب آب حيات رفت ولي تنها کسي که توانست از آب حيات بنوشد خضر پيغمبر بود و اسکندر و باقي همراهانش نتوانستند از آب بنوشند/ اشاره است به اينکه درک رموز کلام و بزرگان و شعراي بزرگ مانند درک معاني کتب آسماني عطيّه اي الهي و طبيعي و بسته به شمّ و ذوق خداداد است و موقوف سعادت
آرایه ها: تناسب در سکندر و آب و زور و زر / نوعی جناس در زور و زر
واج آرایی: تکرار آواي «s» و «z» در مصراع دوم
معنی بیت: جرعه ای از آب حیات به اسکندر نمی دهند ، آری حصول این مقصود نه به قدرت و ثروت بلکه به توفیق و عنایت الهی است.
…………………………..
8- بیا و، حالِ اَهـلِ دَرد بشنــو
به لَفظِ اندک و مَعنیّ ِبسیار
موضوع بیت:سخن گویی (عارف گزیده می گوید)
مضمون بیت: سخن رمزي حافظ
معنی واژگان:اهل درد: عارفان، صاحبدلان/ لفظ اندک و معاني بسيار: نشانه ي رمزي بودن اشعار حافظ است
آرایه ها: تضاد یا طباق در اندک و بسيار / تناسب در بشنو و لفظ و معني
واج آرایی:تکرار حروف «ب» و «ن»
معنی بیت: بيا و حال دل عارفان و عاشقان دردمند را در لفظي اندک و معني بسيار بشنو.
محصول بيت ــ به طريق خطاب عام مى‌فرمايد: بيا و حال دل عاشقان را بشنو يعنى عباراتى كه احوال اهل درد را بيان مى‌سازد به صورت مختصر اما در معنا بسيار بزرگند.
……………………………..
9- بُتِ چینی، عَدویِ دین و دل‌هاست
خداونــدا دِل و دینَــم نگــه دار
موضوع بیت:حُسن (حُسن راهزن دل و دین)
مضمون بیت: زيبارويان و دل و دين شاعر
معنی واژگان:بُت: زيبارو/ چيني: منسوب به چين که به نظر قدما چينيان در کشيدن تصاوير زيبا مهارت داشته اند و زيبارويان سرآمد را به تصاوير چينيان منسوب مي داشته اند/ عدو: دشمن/ دين و دل: نشانه هاي عقل و احساس
قواعد: بت چینی:موصوف و صفت
آرایه ها: بت چینی: به استعاره مقصود معشوق زیبا که گویی نقش چهرۀ او را نگارگران چینی بسته اند/جناس در دل و دين
واج آرایی: تکرار حرف «د»
معنی بیت: زيباروي چيني غارتگر دل و دين است. خدايا، ما را در برابر او حفظ کن.
محصول بيت ــ بت چينى. بت منسوب به چين. محبوب زيبايى كه در جمال چون بت چينى است دشمن دين ما شده خدايا دل و دين مرا از شر دشمن حفظ كن.
………………………….
10-به مَستوران مگو اسرارِ مستی
حدیثِ جان، مگو با نقشِ دیوار
موضوع بیت:کتمان اسرار (اسرار مستی را از مستور پنهان داشتن )
مضمون بیت: قشريان و اسرار معنوي جهان
معنی واژگان: مستور:پوشیده/ مستوران: ظاهربينان و قشريان و عوام فريبان که خود را در لباس پاکدامنان جلوه مي دهند/ اسرار: رازها/ مستي: بي خبري از عالم مادّيات و غرقه شدن در عالم معنويّات/ حديث: سخن، موضوع/ حديث جان: سخن درباره ي جان و عالم معنويات
قواعد: مستور: اسم مفعول از ستر
آرایه ها:نوعی جناس و تضاد در مستور و مست / نوعی تضاد یا طباق در جان و نقش ديوار نوعي تضاد يا طباق دارند/ تشبيه مضمر مستوران به نقش ديوار
معنی بیت: راز مستی از بادۀ عرفان را با آنها که دلهاشان در حجاب غفلت است ، در میان منه که سخن از جان و روان با صورت بی جان دیوار گفتن کاری بیهوده است.
……………………………….
11- به یُمنِ دولتِ مَنــصور شاهی
عَلَم شد حافظ اندر نظمِ اشعار
موضوع بیت:حافظ و شعراو
مضمون بیت: مدح شاه منصور
معنی واژگان:يمن: مبارکي/ دولت: خوشبختي، اقبال و هم در مفهوم امروزي يعني حکومت/ منصور شاهي: منسوب به شاه منصور که پس از شاه يحيي به سلطنت رسيده است/ دولت منصور شاهی:سلطنت و اقبال شاه منصور آخرین فرمانروای آل مظفر (790-795)ممدوح حافظ/ علم شدن: سرشناس و شاخص و زبانزد شدن/ نظم اشعار: سرودن اشعار
واج آرایی: تکرار حرف «م»
معنی بیت: به برکت بخت و اقبال پيروز شاه منصور، حافظ در سرودن اشعار مشهور شد.
محصول بيت ــ از بركت رايت منصور شاه ابواسحاق حافظ در نظم اشعار مشهور شد: از يمن انتساب به ابواسحاق طبع شعرش قوت يافت و در نتيجه مشهور عالم شد.
كسى كه در معناى مصرع اول گفته است: به يمن رايتى كه منسوب به شاه منصور است. نيز آن كه در تعبير مصراع ثانى گفته است: حافظ در نظم اشعار علم شد. هر دو اين‌ها به مضمون بيت وارد نبوده‌اند. رد سرورى و شمعى
…………………………….
12- خداوندی به جایِ بندگان کرد
خداوندا از آفاتــش نــگـه دار
موضوع بیت:دعا (دعا در حق ممدوح)
مضمون بیت: دعا به شاه منصور
معنی واژگان:خداوندي: سروري، آقايي/ بجاي: دربارۀ ،در حقّ/ بندگان: چاکران و زيردستان/ آفات: آفتها، بلاها.
قواعد: بجای: شبه حرف اضافه
آرایه ها: خداوندي و خداوندا با هم جناس دارند/ خداوند و بندگان نوعي تضاد و طباق دارند
واج آرایی: تکرار حرف «ن»
معنی بیت: پادشاهي که در حقّ خدمت کاران بزرگواري نمود، خدايا، او را از همه ي بلاها حفظ کن.
محصول بيت ــ ابواسحاق در حق بندگانش بزرگى و سرورى را به جا آورد: كارهايى كه يك شاه نسبت به بندگانش بايد انجام دهد او كرد. خداوندا او را از جميع بلاها و آفات حفظ كن
…………………………….
