- *غزل 197*
1- شاهِدان ،گَر دِلبَری زین سان کنند
زاهِدان را رِخـنه در ایــمان کنند
2-هر کُجا آن شاخِ نَرگِس بِشکُفَد
گُل رُخانَش دیـده نَرگِسدان کنند
ای جوانِ سَــرو قـَـد گــویی بِزن
پیش از آن کز قامتت چوگان کنند
3- ای جوانِ سَــرو قـَـد گــویی بِبـَـر
پیش از آن کز قامتت چوگان کنند
4- عاشِقان را بر سرِ خود حُکم نیست
هر چه فَرمانِ تو باشــد آن کـنند
پیش چَشمم کمتر است از قطره‌ای
آن حکایت‌ها که از طــوفان کنند
5- پیش چَشمم کمتر است از قطره‌ای
این حکایت‌ها که از طــوفان کنند
یارِ مـا چــون سازد آغــازِ سـَماع
قُدسیان بر عرش، دست اَفشان کنند
سَروِماچون سازدآهنگِ سـَماع
قُدسیان بر عرش، دست اَفشان کنند
6-یارِ مـا چــون گــیرد آغــازِ سـَماع
قُدسیان بر عرش، دست اَفشان کنند
7- مَردُمِ چشمم به خون آغشته شد
در کجا این ظلـم بر انـسان کنند؟
خوش برآی از غصّه ای دل که اهل راز
عیش، خوش در بوتة هجران کنند
8-خوش برآ با غصّه ای دل که اهل راز
عیش، خوش در بوتة هجران کنند
9-سَـر مَکَـش حافظ ز آهِ نیم شب
تا چو صُبحَت آینه رَخشان کنند
*****************************
وزن غزل:فاعلاتن فاعلاتن فاعلات (بحر رمل مسدس مقصور)
1- شاهِدان ،گَر دِلبَری زین سان کنند
زاهِدان را رِخـنه در ایــمان کنند
موضوع بیت:زهد و شاهدی در برابر هم (تجلی جمالی شاهدان )
مضمون بیت: (ايمان زاهدان). (شاهدان و زاهدان).
معنی واژگان: شاهد: زيباروي خوش اندام/ دلبري: دل ربايي، جلوه گري/ زين سان: بدين گونه، به اين طريق/ رخنه: خلل و سستي.
قواعد: را: علامت فک اضافه
آرایه ها: تضاد در شاهدان و زاهدان /تناسب در شاهد با دلبری /تناسب در زاهد با ایمان/نوعی جناس در زاهد و شاهد
واج آرایی: تکرار «آن» و حروف «ن» و «ر»
معنی بیت: اگر معشوقان زيبارو به همين شيوه به دلبري و عشوه گري بپردازند، در ايمان و اعتقاد زاهدان شکاف ايجاد مي کنند و ايمانشان را سست مي نمايند.
محصول بيت ــ اگر محبوبان شيوه و دلبرى را اين‌گونه كنند يعنى به اين نحو كه فعلا مى‌كنند و ما شاهد دلبرى و دلفريبى آنها هستيم. حتمآ به ايمان زاهدان رخنه وارد مى‌كنند. يعنى به دين و ايمانشان خلل و ضرر مى‌رسانند. ماحصل، تمام زاهدان و عباد عاشق گشته و رسواى عالم مى‌شوند.
…………………………………………………………….
2-هر کُجا آن شاخِ نَرگِس بِشکُفَد
گُل رُخانَش دیـده نَرگِسدان کنند
موضوع بیت:وحدت و کثرت (عالم آیینة جلوه های محبوب ازلی است)
مضمون بیت: (زيباروي زيباچشم)
معنی واژگان: شاخ نرگس: زيبارويي که چشمانش به زيبايي گل نرگس است/ بشکفد: شکفته شود، حضور پيدا کند، جلوه گر شود/ گلرخان: زيبارويان گل چهره/ نرگسدان: جاي گل نرگس، گلدان گل نرگس، در مفهوم آن که او را بر سر چشم جا مي دهند.
آرایه ها: تناسب در شاخ و نرگس و شکفتن و نرگسدان و گل (در گلرخان) / تناسب در نرگس و ديده / شاخ نرگس:به استعاره مراد یار گل چهره/ دیده نرگسدان کردن کنایه از این که او را بر سر چشم جای می دهند(منزلت و عزیز بودن نرگس)
واج آرایی: تکرار حروف «ن» و «ر» و «ش» و آواي «آن»
معنی بیت: آن زیبای نرگس مانند هر جا تبسمی کند ، گل چهرگان او را بر چشم خود جای دهند .
……………………………………………………………..
3- ای جوانِ سَــرو قـَـد گــویی بِبـَـر
پیش از آن کز قامتت چوگان کنند
موضوع بیت:غنیمت شمردن فرصت (قدر جوانی را دانستن.)
مضمون بیت: (غنيمت شمردن فرصت)
معنی واژگان: سروقد: بلندقامت، راست قامت/ گويي ببر: ثمري ببر، نتيجه اي برگير/ از قامتت چوگان کنند: قد تو مانند چوگان خميده شود.
آرایه ها: تناسب در سرو و قد و قامت /تناسب در گوي و چوگان /نوعی تضاد در سروقد و چوگان
واج آرایی: تکرار آوای «آ» و حرف «ن» در مصراع دوم.
معنی بیت: ای تازه جوان سهی قامت ، گوی سعادتی از میدان هستی بربای ، از آن پیش که بالای راست تو چوگان وار خمیده شود و از تو کاری نیاید ؛ سعدی گوید:
ای که دستت می رسد کاری بکن
پیش از آن کز تو نیاید، هیچ کار
………………………………………………………………
4- عاشِقان را بر سرِ خود حُکم نیست
هر چه فَرمانِ تو باشــد آن کـنند
موضوع بیت: مقام تبّعیت (عاشق مطیع فرمان معشوق است.)
مضمون بیت: (بي اختياري عاشق).
معنی واژگان: حکم: فرمان و حکومت/ بر سر خود: نسبت به خويش.
آرایه ها: تناسب در حکم و فرمان
واج آرایی: تکرار «آن» و «ر» و «ن»
معنی بیت: بیدلان جان افشان را بر سر و جان خویش فرمانروایی نباشد ، هر چه حکم تو باشد ، همان را به جای آورند.
…………………………………………………………………………
5- پیش چَشمم کمتر است از قطره‌ای
این حکایت‌ها که از طــوفان کنند
موضوع بیت: عشق(عظمت طوفان عاشقی)
مضمون بیت: (اشک عاشق)
آرایه ها: نوعی تضاد در قطره و طوفان / در کلمه ي طوفان اشاره اي به طوفان نوح وجود دارد/تناسب چشم با قطره ي (اشک) در بيت جالب توجه است که اشک عاشق اثرش از طوفان نوح بيشتر است(اغراق)
واج آرایی: تکرار حرف «ش» و آوای «t»
معنی بیت: داستانهایی که از طوفان نوح می گویند در جنب سیل سرشک من از یک قطره ناچیزتر به شمار آید.
………………………………………………………………
6-یارِ مـا چــون گــیرد آغــازِ سـَماع
قُدسیان بر عرش، دست اَفشان کنند
موضوع بیت: انسان کامل (تجلی جمالی انسان کامل همه چیز را به وجد می آورد.)
مضمون بیت: (سماع معشوق)
معنی واژگان: چون: وقتي که/آغاز گيرد: شروع مي کند به/ سماع: رقص و آواز/ قدسيان: فرشتگان/ عرش: فلک اعلي که بارگاه تجلي نور حق است/ دست افشان کردن: رقص و نشاط و شادي کردن.
آرایه ها: تناسب در سماع و دست افشان کردن
واج آرایی: تکرار آواي «آ» و حرف «ن» ، «ر» و «ش» و «س»
معنی بیت: چون یار ما به سماع پردازد و به دست افشانی و پای کوبی برخیزد ، فرشتگان جهان پاک در عرش یا تختگاه آسمان به موافقت او سماع کنند و به وجد آیند .
……………………………………………………………..
7- مَردُمِ چشمم به خون آغشته شد
در کجا این ظلـم بر انـسان کنند؟
موضوع بیت:حدیث فراق (عاشق و درد فراق)
مضمون بیت: (گريه ي خونين عاشق)
معنی واژگان: مردم: مقصود مردمک چشم است که آن را «انسان العين» مي گويند و کلمه ي «انسان» در مصراع دوم به اين مناسبت است.
آرایه ها: آغشته شدن مردمک چشم به خون: کنايه از خون گريستن است/ انسان: مردم و مردمک چشم که به آن انسان العین گوید ، در اینجا از انسان به ایهام مردم مقصود است/تناسب در مردم و خون و ظلم
واج آرایی: حرف «ش» در مصراع اول و «ن»
معنی بیت: مردمک دیده ام از بسیاری گریه غرقه در خون شد ، در کدام سرزمین این گونه ستم بر مردم روا دارند؟ استفهام مجازاً مفید نفی معنی در هیچ سرزمینی این گونه ستم بر مردم روا نمی دارند.
………………………………………………………………
8-خوش برآ با غصّه ای دل که اهل راز
عیش، خوش در بوتة هجران کنند
موضوع بیت: وصل و هجران (غم هجران مقدمة شادی وصل است)
مضمون بیت: (غم عشق و لذت آن)
معنی واژگان: خوش برا: با خوشي و بهجت کنار بيا/ اهل راز: عاشقان حقيقي/ عيش خوش کردن: لذت بردن/ بوته: کوزه ي (زرگران).
قواعد: بوته ي هجران: اضافه تشبيهي است که هجران و فراق يار به بوته ي زرگران تشبيه کرده است.
آرایه ها: تضاد در عيش خوش و غصه / تناسب در اهل دل و اهل راز / تناسب در هجران و غصه/ پارادکس در خوش با غصه برآمدن (تناقض)
واج آرایی: تکرار حروف «ش»، «ر»
معنی بیت: دلا ، با اندوه جدایی خوش بساز که صاحبان اسرار و محرومان راز در آتش هجران که آن نیز خواست دوست است میسوزند و میسازند ، به گفتة مولوی:
عاشقم بر قهرو بر لطفش بجد
بلعجب من عاشق این هردو ضد
……………………………………………………………..
9-سَـر مَکَـش حافظ ز آهِ نیم شب
تا چو صُبحَت آینه رَخشان کنند
موضوع بیت:گریۀ سحری ( عاشق و گریة نیمه شب مقدمة نور دل.)
مضمون بیت: (اثر آه نيم شب)
معنی واژگان: سرکشيدن: منصرف شدن/ رخشان: درخشان، منور
آرایه ها: نوعی تضاد و تناسب در آه و آينه / نوعی تضاد و تناسب در نيم شب و صبح / تناسب در صبح و رخشان
واج آرایی: تکرار آواي «آ» و «h» و حرف «ن» در مصراع دوم.
معنی بیت: ای حافظ، از آه و ناله سحری روی مگردان تا چون صبح آینۀ دلت رخشنده و تابناک شود.
