- *غزل 165 *
1- مَـرا مِهـرِ سیَه چَشمان زِ سَر بیرون نخواهد شد
قَضایِ آسمان است این و، دیگرگون نخواهد شد
2- رَقـیب آزارها فـَرمود و جایِ آشتی نگذاشت
مگر آهِ سَحَرخیزان سویِ گردون نخواهد شد؟
مرا روزِ اَزل کاری به جُز رِندی نَفرمودند
هر آن قسمت که آنجا شد کم و افزون نخواهد شد
3 – مرا روزِ اَزل کاری به جز رِندی نَفرمودند
هر آن قسمت که آنجا رفت از آن افزون نخواهد شد
خدا را مُحتسب ما را به فریادِ دَف و نِی بخش
که سازِ شرع زین افسانه بی‌قانون نخواهد شد
4- خدا را مُحتسب ما را به فریادِ دَف و نِی بخش
که سازِ شرع از این افسانه بی‌قانون نخواهد شد
مَجالِ من،همین باشـد که پَنهان مِهرِ او وَرزم
حَدیثِ بوس و آغوشش چه گویم چون نخواهد شد
5- مَجالِ من،همین باشـد که پَنهان عِشقِ او وَرزم
کنار و بوس و آغوشش چه گویم چون نخواهد شد
6- شـرابِ لَعل و جـایِ امـن و یارِ مِهربان ساقی
دِلا، کی بِه شود کارت اگر اکنون نخواهد شد؟
7- مَـشوی ای دیده نَقشِ غم ز لـوحِ سینة حافظ
که زَخمِ تیغِ دلدار است و،رَنگِ خون نخواهد شد
*****************************
وزن غزل : مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن مفاعیلن (بحر هزج مثمن سالم )
1- مَـرا مِهـرِ سیَه چَشمان زِ سَر بیرون نخواهد شد
قَضایِ آسمان است این و، دیگرگون نخواهد شد موضوع بیت: عشق(عشق ازلی است و تغییر ناپذیر است.)
مضمون بیت: (سيه چشمان زيبارو- جبر).
معنی واژگان: مهر: عشق، دوستي/ سيه چشمان: زيبايان سياه چشم/ قضاي آسماني: حکم خدايي، سرنوشت مقدّر
آرایه ها:تناسب در مهر و آسمان
واج آرایی: تکرار حرف «ن»
معنی بیت: حریف بر من جفاها روا داشت و راه سازگاری و صلح را بست ، آیا دود دل عاشقان شب زنده دار بر آسمان نمی رود و نالۀ آنان به گوش فلک نمی رسد
…………………………………………………………………..
2- رَقـیب آزارها فـَرمود و جایِ آشتی نگذاشت
مگر آهِ سَحَرخیزان سویِ گردون نخواهد شد؟
موضوع بیت: استعاذه
مضمون بیت: (جور رقيب).
معنی واژگان: رقيب: محافظ و نگهبان معشوق/ آزارها فرمود: دستور داد که آزارهاي زيادي به من بکنند/ سحرخيزان: مقصود عاشقاني است که در هر سحر از دست معشوق و رقيب به درگاه خدا پناه مي برند/ گردون: آسمان
قواعد: مگر: ادات استفهام انکاري.
واج آرایی: تکرار حرف «ر» و آواي «s» و «z»
معنی بیت: رقيب رنج و آزار بسيار کرد و جاي صلح و آشتي باقي نگذاشت. مگر آه و ناله ي شب زنده داران به سوي آسمان نخواهد رفت؟ يعني بي شک آه آنها به سوي آسمان خواهد رفت و تأثير خود را خواهد گذاشت.
محصول بيت ــ رقيب آزارها و اذيت‌ها كرد به حدى كه ديگر براى صلح جائى باقى نگذاشت. يعنى به قدرى اذيتمان كرد كه براى آشتى محلى نگذاشت. مگر اين‌كه آه عشاق سحرخيز به سوى فلك نرود. يعنى ما هم دعاى بد برايش مى‌كنيم و تير آهمان را به جانب فلك مى‌پرانيم انشاءالله كه تير آهمان به او تأثير مى‌كند. حاصل كلام آه عشاق در زمين نمى‌ماند.
…………………………………………………………………..
3 – مرا روزِ اَزل کاری به جز رِندی نَفرمودند
هر آن قسمت که آنجا رفت از آن افزون نخواهد شد
موضوع بیت: قضا و قدر(قسمت ازلی تغییر ناپذیر است.)
مضمون بیت: (رندي و تقدير و جبر).
معنی واژگان: روز ازل: روز بي آغاز خلقت/ رندي: ظاهري بد و باطني نيکوداشتن و از لحظه هاي عمر براي رسيدن به حق استفاده کردن/ قسمت: نصيب، بهره سرنوشت/
آرایه ها: تناسب در روز ازل و کار و قسمت
واج آرایی: تکرار حروف «ز» و «ن»
معنی بیت: از روز ازل کاري به جز رندي براي من مقدّر نشده است. هرچه در آن روز تعيين شده باشد، کم و زياد نخواهد شد و تغيير نمي کند.
عيبم مکن به رندي و بدنامي اي حکيم
کاين بود سرنوشت ز ديوانِ قسمتم
(غزل 4 / 313)
محصول بيت ــ در روز ازل به من غير از رندى كار ديگرى نفرمودند. يعنى كار رندى را به من حواله كردند. پس هر آن قسمتى كه در آن روز، مقدر مى‌گردد نه زياد مى‌شود و نه كم مى‌گردد. خلاصه آن‌چه در ازل مقدر شده متغير نمى‌شود.
…………………………………………………………………..
4- خدا را مُحتسب ما را به فریادِ دَف و نِی بخش
که سازِ شرع از این افسانه بی‌قانون نخواهد شد
موضوع بیت: طنزحافظ (اعتراض به محتسب از راه طنز.)
حقیقی سبب سلامت است.
مضمون بیت: (موسيقي و شرع).
معنی واژگان: خدا را: براي خد/ محتسب: کسي که در شهر مجري احکام و حدود مذهبي است و از اعمال خلاف شرع جلوگيري مي کند، اشاره است به امير مبارزالدين مظفري پادشاه رياکار زمان حافظ/
بفرياد: به جهت نواي/ دف: دايره ي زنگي که يکي از آلات موسيقي است/ ساز شرع: احکام بسامان ديني با اشاره به معني هم آهنگي نواختن موسيقي/ افسانه: ترانه/ قانون: روش و معقول و جريان منظم، با اشاره به «قانون» که آلت موسيقي است.
آرایه ها: تناسب در فرياد و دف و ني و ساز و قانون و افسانه / تناسب در خدا و محتسب و شرع
واج آرایی:تکرارحرف«ن»
معنی بیت: ای نگاهبان شرع و نهی کننده از منکر ، برای خشنودی ایزد ساز دف ( دایره زنگی ) و نی را به ما ارزانی دار و نواختن وشنیدن نوای آنها را بر ما عیب و خرده مگیرکه سامان دین از قصۀ عشق ما از آوای نی و نالۀ دف به گوش می رسد ، دچار بی نظمی و پریشانی نخواهد شد .
…………………………………………………………………..
5- مَجالِ من،همین باشـد که پَنهان عِشقِ او وَرزم
کنار و بوس و آغوشش چه گویم چون نخواهد شد
موضوع بیت: وصال(وصال دیریاب )
مضمون بیت: (عشق دست نيافتني و دلخوشي عاشق به عشق پنهان).
معنی واژگان: مجال: ميدان جولان، فرصت/ عشق ورزيدن: عاشق شدن، عشق ورزي کردن/ کنار: هم آغوشي/ آغوش: در آغوش گرفتن/
آرایه ها: تناسب در عشق و کنار و بوس و آغوش
واج آرایی: تکرار حرف «ش»
معنی بیت: تنها فرصت و مجال من همين است که با معشوق پنهاني در خيال خودم عشق بازي کنم. از آغوش و بوسه چه بگويم که ميسّر نخواهد شد و من به وصال او نخواهم رسيد.
محصول بيت ــ مجال من. يعنى به من همين مى‌رسد كه نهانى و پنهانى به آن جانان عشق بورزم. يعنى سعى كنم عشق او را ظاهر نسازم و بلكه مخفيانه عاشقش شوم. پس از كنار گرفتن و بوسيدن و آغوش كشيدن چه بگويم چون كه ميسر نخواهد شد يعنى من كه نمى‌توانم از اين چيزها برخوردار شوم.
…………………………………………………………………..
6- شـرابِ لَعل و جـایِ امـن و یارِ مِهربان ساقی
دِلا، کی بِه شود کارت اگر اکنون نخواهد شد؟
موضوع بیت: فراهم آمدن شرایط وصال.
مضمون بیت: (کامراني عاشق).
معنی واژگان: شراب لعل: شراب سرخ
معنی بیت: ای دل بادۀ لعل فام و جای ایمن و آرام و ساقی یار دلجوی تو فراهم است ، اگر در این زمان حال و کار تو نکو نشود ، دیگر بهبود نخواهد یافت .
…………………………………………………………………..
7- مَـشوی ای دیده نَقشِ غم ز لـوحِ سینة حافظ
که زَخمِ تیغِ دلدار است و،رَنگِ خون نخواهد شد
موضوع بیت: عشق (غم عشق )
مضمون بیت: (اشک عاشقو زخم سينه ي او که از سوي معشق است) (اشک بي ثمر).
معنی واژگان: لوح: صفحه/ تيغ: شمشير/ دلدار: معشوق/ رنگ خون نخواهد شد: يکي به معني معمولي يعني رنگ خون پاک نخواهد شد و ديگر هرگز خاطره ي قتل از ياد وابستگان مقتول نخواهد رفت/ زخمي که از سوي معشوق باشد بهبود نخواهد يافت
آرایه ها: تناسب در مشوي و نقش و لوح /تناسب در زخم و تيغ و خون / ایهام در رنگ خون نخواهد شد
واج آرایی: تکرار حرف «ي»
معنی بیت: ای چشم اشکبار ، نشان عشق را از پهنۀ سینۀ حافظ پاک مکن که این نقش از ضربۀ شمشیر یار است و رنگ خون از آن نمی رود و شستنی نیست .
