*غزل 161*
1- کـِی شِعـرِ تـَر انگیزد خاطر که حَزین باشد
یک نُکته ازین معنی گفتیم و، هَمین باشد
2- از لَعـلِ تـو گـر یابـم انگشتـریِ زِنهار
صَد مُلکِ سلیمانم، در زیرِ نگین باشد
3- غمناک نباید بود از طَعنِ حَسود ای دل
شاید که چو وابینی، خیرِ تو درین باشد
4- هـر کـو نکند فَهمی، زین کِلکِ خیال انگیز
نقشَش به حرام اَر خود صورتگرِ چین باشد
5- جام مَی و خونِ دل هر یک به کَسی دادند
در دایــرة قـسمـت اوضـاع چُـنـین باشد
در کارِ گُلاب و گُل، حکـمِ ازلـی این بود
کان شاهدِ بازاری، وین پردهِ نشین باشد
6- در کارِ گُلاب و گُل، حکـمِ ازلـی این بود
کاین شاهدِ بازاری، وآن پردهِ نشین باشد
آن نیست که حافظ را رِندی بِشُد از خاطِر
کان سابـقة پیشـین، تا روزِ پَسین باشد
7- آن نیست که حافظ را رِندی بِشُد از خاطِر
کایـن سابـقة پیشـین، تا روزِ پَسین باشد
******************************
وزن غزل : مفعول مفاعیلن مفعول مفاعیلن ( بحر هزج مثمن اخرب )
1- کـِی شِعـرِ تـَر انگیزد خاطر که حَزین باشد
یک نُکته ازین معنی گفتیم و، هَمین باشد
موضوع بیت:قبض و بسط (حالت قبض سالک )
مضمون بیت: (دل اندوهگين و شعر آبدار).
معنی واژگان: شعر تر: شعر آبدار، شعر ماهرانه، شعر سليس/ انگيزد: به وجود مي آورد، ايجاد مي کند/ خاطر: دل/ حزين: اندوهگين، غمناک/ نکته: موضوع دقيق و لطيف/ معني: موضوع، باره/ اشاره است به شاعر عرب عبيد بن الأبرص اسدي که در مقابل منذر بن ماءالسّماء گفته که حال شخص اندوهگين براي شعر گفتن و خواندن مناسب نيست و نکته هاي ديگر هم گفته که حافظ فقط به همين نکته اشاره کرده است (آئينه ي جام ص 221)
آرایه ها: تناسب در شعر و خاطر و نکته و معني /تضاد در تر و حزین
واج آرایی: تکرار حروف «ي» و «ک» و «ن» و «ر» و«ز»و«م»
معنی بیت: از دل غمگین شعر آبدار و لطیف بر نخیزد ، از این حقیقت یک سخن دقیق و باریک بیان کردیم و مطلب همین است .
………………………………………………………………….
2- از لَعـلِ تـو گـر یابـم انگشتـریِ زِنهار
صَد مُلکِ سلیمانم، در زیرِ نگین باشد
موضوع بیت: تمنای وصال
مضمون بیت: (سخن يار يا بوسه ي يار و ارزش آن براي عاشق).
معنی واژگان: انگشتري زنهار: انگشتري اي بوده است که پادشاهان اگر به کسي مي داده اند جان او در امان بوده است، در اينجا به معني بوسه است و يا به معني سختي خوش و موافق مذاق عاشق/ ملک سليمان: پادشاهي سراسر جهان آن گونه که حضرت سليمان (ع) داشته است، يا اشاره است به سلطنت ملک فارس، چون در ادب فارسي سليمان و جمشيد را يکي مي دانسته اند و به ملک فارس و شيراز ملک سليمان مي گفته اند/ در زير نگين: يعني تحت تسلط شاهانه و تحت فرمانروايي/ نوعي لعل هم به لعل سليماني مشهور بوده است که مي تواند اين بيت هم اشاره به اين موضوع باشد
آرایه ها: لعل: استعاره است از لبان معشوق/ تناسب درلعل و انگشتري و نگين /تناسب در انگشتري و ملک سليمان
واج آرایی: تکرار حرف «ي»و«گ»و«ن»و«م»و«ر»
معنی بیت: اگر لعل لب تو انگشتری امان به من بدهد یعنی بر زبان تو برود که مرا زینهار داده ای ، آن گاه صد کشور به پهناوری ملک سلیمان در زیر نگین حکمفرمائی خود خواهم داشت .
……………………………………………………………….
3- غمناک نباید بود از طَعنِ حَسود ای دل
شاید که چو وابینی، خیرِ تو درین باشد
موضوع بیت:مقام تسلیم و رضا
مضمون بیت: (سرزنش حسود و بي اهميت بودن آن).
معنی واژگان: طعن: سرزنش، ايراد/ وابيني: پس از اين بنگري، دوباره دقت و توجه کني/ اشاره است به آيه ي «و عَسي اَن تکرهوا شيئاً و هُو خيرٌ لکم»- چه بسا از چيزي ناخشنود مي شويد اما آن چيز براي شما خوب است.
آرایه ها:تضاد در حسود و خیر
واج آرایی:تکرار حروف«ن»و«ب»
معنی بیت: دلا ، از سرزنش حاسد اندوهگین نباید شد ، چه وقتی درست بنگری ، مصلحت تو در این است ، سعدی گوید :
عیبجویانم حکایت پیش جانان گفته اند
من خود این پیدا همی گویم که پنهان گفته اند
دشمنی کردند با من لیک از روی قیاس
دوستی باشد که دردم پیش درمان گفته اند
………………………………………………………………….
4- هـر کـو نکند فَهمی، زین کِلکِ خیال انگیز
نقشَش به حرام اَر خود صورتگرِ چین باشد
موضوع بیت: عشق(فهم عشق کار هر کسی نیست )
مضمون بیت: (قلم صُنع).
معنی واژگان: کلک خيال انگيز: قلمي که هرکس را به تفکر وامي دارد، قلم صنع خدا/ نقشش بحرام: نقش در اينجا به معني نقاشي است، بحرام به معني حرام است (گاهي حافظ بر سر صفات و قیود «باء زائده» مي آورد – غزل 108 بيت 5- نه به تنها)/ صورتگر چين: اشاره است به ماني نقاش که گويا نقاشي را در چين فراگرفته است – وگر باور نمي داري رو از صورتگر چين پرس – که ماني نسخه مي خواهد ز نوک کلک مشکينم/ ار خود: اگرچه آن شخص/ نقاشي ماني در اسلام تحريم شد و کتب مانويان به آتش انداخته شد اين که در اسلام و نقاشي و تصوير حرام شده است مربوط به آثار مانويان است/ هرچه از خوشي و ناخوشي در اين جهان است برخلاف گفته ي دوگانه پرستان و مانويان، نقش يک نقاش است (آئينه ي جام ص 373)/ اين بيت با دو بيت بعد ارتباط کامل دارد
آرایه ها: تناسب در کلک و نقش و صورتگر و چين
واج آرایی: تکرار حرف «ک»و«ن»و«ر»و«ل»
معنی بیت: هر که به لطف هنر خامه خیال پرداز من در سخن پی نبرد ، نقش خیال شاعرانه کشیدن بر وی حرام باد ، اگر چه نقاش چین باشد .
………………………………………………………………..
5- جام مَی و خونِ دل هر یک به کَسی دادند
در دایــرة قـسمـت اوضـاع چُـنـین باشد
موضوع بیت: قضا و قدرالهی (رضا به قضای الهی )
مضمون بیت: (جبر تکويني).
معنی واژگان: جام مي: نشانه ي شادي و نشاط و خوشبختي است/ خون دل: غم و غصه نشانه ي اندوه و رنج و بدبختي است.
قواعد: دايره ي قسمت: اضافه ي تشبيهي است يعني تقسيم کردن و نصيب و قسمت هرکس را تعيين کردن به دايره تشبيه شده است.
آرایه ها: نوعی تضاد در جام مي و خون دل
واج آرایی: تکرار حرف «ي»و«م»و«ر»و«د»
معنی بیت: ساغر باده نوشیدن قسمت یکی شد و خون دل خوردن بهرۀ دیگری گشت.آری در حلقۀ سرنوشت و تقدیر حال بدین گونه است .
……………………………………………………………….
6- در کارِ گُلاب و گُل، حکـمِ ازلـی این بود
کاین شاهدِ بازاری، وآن پردهِ نشین باشد
موضوع بیت: قضا و قدرالهی (رضا به قضای الهی )
مضمون بیت: (جبر تکويني).
معنی واژگان: حکم ازلي: سرنوشت مقدّر، سرنوشتي که در روز ازل در آغاز خلقت براي هرکس و هرچيز معين شده است/ شاهد بازاري: زيبارويي که زيبايي خود را به معرض تماشاي مردم کوچه و بازار مي گذارد/ پرده نشين: در اينجا منظور گلاب است که در گلابدان و درپس پرده اي شيشه اي قرار دارد
آرایه ها: نوعی جناس در گلاب و گل /نوعی تضاد در شاهد بازاري و پرده نشين /ترادف ملیح در گلاب و گل ترادف /لف و نشر مشوش
واج آرایی: تکرار حروف «ک» و «گ» و «ي» و «ن»و«ش»و«ل»
معنی بیت: فرمان نخستین یا حکم سرنوشت دربارۀ گل و گلاب چنین صادر شد که گلاب محبوب زیبائی باشد که در بازار میان مردم نمایان شود و گل در پردۀ غنچه پنهان بماند .
………………………………………………………………..
7- آن نیست که حافظ را رِندی بِشُد از خاطِر
کایـن سابـقة پیشـین، تا روزِ پَسین باشد
موضوع بیت: قضا و قدرالهی (رضا به قضای الهی )
مضمون بیت: (جبر تکويني).
معنی واژگان: رندي: ظاهري بد و باطني نيکو داشتن و از لحظات عمر براي رسيدن به حق استفاده کردن/ بشد: برفت/ خاطر: دل، مغز، انديشه/سابقه ي پيشين: سرنوشت ازلي/ روز پسين: آخر روز عمر
آرایه ها: تضاد در پيشين و پسين
واج آرایی: تکرار آواي «s» و «z»وحروف«ن»
معنی بیت: آن گونه نیست که می پندارند رندی و قلندری از خاطر حافظ رفته باشد ، چه این پیشینۀ ازلی تا واپسین روز (تاابد) بر جای خواهد ماند و هیچ گاه فراموش نخواهد شد .
