*غزل 123*
1- مُطـربِ عشـق عَجَب ساز و نَوایی دارد
نَقشِ هر نَغمه که زَد راه به جایی دارد
مُطـربِ عشـق عَجَب ساز و نَوایی دارد
نَقشِ هرزَخمه که زَد راه به جایی دارد
عـالـَـم از نـالـة عُشّـاق مـَبـادا خـالــی
که خوش آهنگ و فَرح بخش، صَدایی دارد
2- عـالـَـم از نـالـة عُشّـاق مـَبـادا خـالــی
که خوش آهنگ و فَرح بخش، هوایی دارد
3- پیر دُردی کِشِ ما، گَر چه ندارد زر و زور
خوش عَطابخش و خَطاپوش خدایی دارد
مُحتَشَم دار دلم ،کاین مگسِ قندپرست
تا هـواگیرِ تو شـد، فَـرِّ هُمـایی دارد
4- مُحتَرَم دار دلم ،کاین مگسِ قندپرست
تا هـواخـواه تو شـد، فَـرِّ هُمـایی دارد
5- از عَدالَت نَبُوَد دور، گرش پرسد حال
پادشاهی که به همسایه گدایی دارد
6- اشکِ خونین بِنُمودم به طَبیبان ،گفتند:
دردِ عشق است و جگرِسوز دوایی دارد
7- ستم از غمزه مَیاموز، که در مذهبِ عشق
هـر عمل اَجـری و، هر کرده جَزایی دارد
8- نَغز گفت آن بُتِ تَرسابَچة باده پرست
شادی رویِ کَسی خور که صَفایی دارد
9- خُسرُوا ! حافظ درگاه نشین فاتحه خواند
وز زبـانِ تـو تـمـنـّای دعـایــی دارد
******************************* وزن غزل:فاعلاتن فعلاتن فعلاتن فع لن(بحر رمل مثمن مخبون اصلم)
1- مُطـربِ عشـق عَجَب ساز و نَوایی دارد
نَقشِ هر نَغمه که زَد راه به جایی دارد
موضوع بیت:عشق (جلوۀ معشوق عالم را پر کرده است)
مضمون بیت: هماهنگي پست و بلند عاشق.
معنی واژگان: مطرب: رامشگر/ ساز و نوا: ساز و آواز/ نقش: يک قطعه از موسيقي/ نغمه: آواز، پرده، مقام، لحن/ زد: نواخت/ راه به جايي دارد: بجا و مناسب است.
آرایه ها: تناسب در مطرب و ساز و نوا و نقش و نغمه و راه با /تناسب در راه با جا
واج آرایی: تکرار حرف «ن» و «ب» و «ع» و آوای «gh»
معنی بیت: رامشگرمحبت چه سازخوش آهنگ وآوای دلپذیری دارد،هرآوازی را که با ساز خود نواخت به هنجارو به جا و مستقیم است.
……………………………………………………………….
2- عـالـَـم از نـالـة عُشّـاق مـَبـادا خـالــی
که خوش آهنگ و فَرح بخش، هوایی دارد
موضوع بیت: عشق (جلوۀ معشوق عالم را پر کرده است)
مضمون بیت: ناله ي عاشقان جاودانه باد.
معنی واژگان: خوش آهنگ: موزون/ فرح بخش: شادي آور/ هوا: حالت، حال و هوا (در نسخه بدلها به جاي هوا، صدا و نوا آمده است که ظاهراً بهتر به نظر مي رسد امّا «هوا» حال و هوايي مناسب تر دارد که هم با آه و ناله مناسب است و هم با خالي نبودن عالم)
آرایه ها: تناسب در ناله و خوش آهنگ و هوا.
واج آرایی: تکرار حرف «ش» و «ل» و آواي «h» و «آ»
معنی بیت: جهان از بانگ عاشقان تهی مباد که پژواک(صدا)آن نیک موزون و شادی افزا است.
…………………………………………………………….
3- پیر دُردی کِشِ ما، گَر چه ندارد زر و زور
خوش عَطابخش و خَطاپوش خدایی دارد
موضوع بیت: اولیاء الهی(با اولیاء بودن با خدا بودن است)
مضمون بیت: پير مغان و خداي او.
معنی واژگان: پير دُردي کش: بخشنده، سخي/ خطابخش: بخشاينده، عفو کننده
آرایه ها: در بيت لفّ و نشر مرتب است يعني عطابخش مربوط به زر است و خطاپوش مربوط به زور/ پير دُردي کش که ظاهراً ميخواره است در مقابل زاهد ريايي قرار گرفته که هم زر دارد و هم زور، امّا پير دُردي کش بالاتر از اوست که چنين خدايي دارد/نوعی جناس و ترادف ملیح در زر و زور/جناس در عطا و خطا /تضاد در دارد و ندارد
واج آرایی: تکرار حرف «ر» در مصراع اوّل و تکرار آواي «آ» در مصراع دوم و تکرار حرف «ش» و «د» در بيت /هم آوایی در عطا و خطا و خدا.
معنی بیت: اگرچه شیخ دردنوش و باده پرست ما سیم و زر و توانی ندارد،خدائی بخشنده و بخشاینده دارد که خواهندگان را ازدرگاه خودمحروم بازنمی گرداند.
……………………………………………………………..
4- مُحتَرَم دار دلم ،کاین مگسِ قندپرست
تا هـواخـواه تو شـد، فَـرِّ هُمـایی دارد
موضوع بیت: عزّت(عزت عاشق به عشق معشوق است.)
مضمون بیت: از عشق مجازي تا عشق حقيقي.
معنی واژگان: مگس قندپرست: مگسي که به دنبال شيريني است (= زنبور عسل؟) و اشاره است به دلي که در آغاز به عشق مجازي روي آورده است، امّا عاقبت به عشق حقيقي (فرّ هما) رسيده است/ فرّ: جلال و شکوه/ هما: عنقا، مرغ سعادت (نشانه ي عشق حقيقي)/ هواخواه: عاشق.
آرایه ها: مگس قندپرست استعاره است براي دل /تناسب و لطافت در استعمال ترکيب «هواخواه» با مگس و هُما / تضاد در مگس و هما /تناسب در محترم با فر
واج آرایی: تکرار حروف «د» و «ر» و آوای «h»
معنی بیت: دل مرا گرامی دار که این زنبورعسلی است که قندلب تورا دوست دارد و ازآنگاه که برتو عاشق شد،شکوه پرندۀ نیک بختی ،هما را یافته است.
………………………………………………………………..
5- از عَدالَت نَبُوَد دور، گرش پرسد حال
پادشاهی که به همسایه گدایی دارد
موضوع بیت: عنایت (انتظار عنایت عاشق از معشوق.)
مضمون بیت: طلب توجّه از يار.
معنی واژگان: عدالت: دادگري، عدل، مروّت و در اينجا به تعبيري لطف و عنايت/ گرش پرسدحال:اگرازحال وی(گدا)پرسشی به مهرکند.
قواعد: گرش پرسدحال: مرجع ضمیر«ش» گداست که پس ازضمیرآمده و به اصطلاح، عود ضمیربرمتأخر شده است.
آرایه ها: تناسب در عدالت و پادشاه /تناسب و تضاد در پادشاه و گدا /تناسب در پادشاه و پرسیدن حال
واج آرایی:تکرار حروف «د» و «ر»
معنی بیت: اگر پادشاهي از همسايه ي مستمند و نيازمند خود دل جويي کند و احوال او را بپرسد، نه تنها دور از عدل و انصاف نيست، بلکه خود عين عدالت است.
محصول بيت ــ از عدالت دور نيست اگر حالش بپرسد. يعنى اگر شاهى همسايه‌اى گدا داشته باشد و آن شاه از راه تفقد حال همسايه‌اش را بپرسد هيچ‌وقت دور از عدالت نيست. يعنى با عدالت منافات ندارد. خلاصه احوال‌پرسى يك شاه از يك گدا خارج از عدالت نيست.
………………………………………………………………
6- اشکِ خونین بِنُمودم به طَبیبان ،گفتند:
دردِ عشق است و جگرِسوز دوایی دارد
موضوع بیت:گریه (گریۀ عاشق حکایت از عشق و درد و داغ درونی دارد)
مضمون بیت: علامت درد عشق و داروي آن.
معنی واژگان: بنمودم: نشان دادم/ جگرسوز: سوزاننده ي جگر، دل آزار، مقصود صبر است (يا مرگ؟) البته صبر مناسب تر است زيرا صبر به معني دارويي تلخ است که با طبيبان ارتباط پيدا مي کند.
آرایه ها: اشک خونين و نمودن و طبيبان و درد و دوا با هم ارتباط دارند/ نوعی تضاد در درد و دوا /نوعی تضاد در طبیب و درد
واج آرایی: تکرار حرف «ن» در مصراع اوّل و حرف «د» و «س» در مصراع دوم
معنی بیت: سرشک گلگون بر پزشکان عرضه کردم،تشخیص دادندکه این نشان بیماری عشق است و داروی آن صبرجانگداز است که عاشق تاب آن ندارد.
………………………………………………………………
7- ستم از غمزه مَیاموز، که در مذهبِ عشق
هـر عمل اَجـری و، هر کرده جَزایی دارد
موضوع بیت: عشق(جور معشوق بر عاشق)
مضمون بیت: کرشمه ي معشوق.
معنی واژگان: غمزه: کرشمه/ مذهب: آيين/ عمل: در اينجا مقصود کار نيک است/ اجر: پاداش (کار نيک)/ کرده: در اينجا مقصود کار نارواست/ جزا: کيفر، عقاب
آرایه ها: تناسب در مذهب و عمل و اجر و کرده و جزا /تناسب در عمل و کرده (در اينجا) /تضاد در اجر و جزا
واج آرایی: تکرار حرف «م» در مصراع اوّل و حرف «ر» در مصراع دوم و آوای «z» در بیت.
معنی بیت: ازکرشمۀ چشم خود رسم ستمگری فرامگیرتا مبادا کیفربری،چه درآئین محبت هرکرده را مزدی و هرعمل را پاداشی است.
………………………………………………………………
8- نَغز گفت آن بُتِ تَرسابَچة باده پرست
شادی رویِ کَسی خور که صَفایی دارد
موضوع بیت: اولیای الهی (عارفان اهل صدق و صفایند و باید با آن ها بود و نه با دیگری.)
مضمون بیت: ياد يکرنگان باصفا.
معنی واژگان: نغز: دلکش، خوش، دلپذير/ بت: زيبارو/ ترسابچه: نوجوان مسيحي/ باده پرست: عاشق مي، در اينجا منظور متخصص شراب (پرستار باده)، نوجواناني که ساقيان خوشروي ميخانه ها بودند/ شادي خوردن: به ياد کسي شراب خوردن/ صفا: خلوص و يکرنگي
آرایه ها: تناسب در ترسابچه ي باده پرست و شادي خوردن
واج آرایی: تکرار حروف «ب» و «ت» در مصراع اوّل و حرف «ي» و «ر» و آوای«s» در مصراع دوم
معنی بیت: آن صنم زیبای ترسازاده که درمیخانه به اخلاص خدمتگزاری می کند، سخنی خوش و دلپذیر گفت که باده را به سلامت و شادی آن یاربنوش که صفای ضمیر و پاکدلی دارد.
……………………………………………………………..
9- خُسرُوا ! حافظ درگاه نشین فاتحه خواند
وز زبـانِ تـو تـمـنـّای دعـایــی دارد
موضوع بیت: عنایت(انتظار عنایت عاشق از معشوق.)
مضمون بیت: حسن طلب حافظ.
معنی واژگان: خسروا: اي پادشاه/ درگاه نشين: کسي که ملازم درگاه پادشاه است / تمنّي: خواهش، تقاضا، استدعا/ تمنای دعائی دارد:خواستاروملتمس دعاست.
آرایه ها: تناسب در درگاه نشين و فاتحه و دعا و زبان /تناسب در خواندن و زبان/درگاه نشین: حافظ خود را به فقيري تشبيه کرده است که در خانه ي بزرگان مي نشسته اند و براي ارواح گذشتگان صاحب خانه فاتحه مي خوانده اند و صاحب خانه براساس رسم اسلامي متقابلاً در حق او دعا مي کرده است و تشکّر، و اين دعا و تشکّر را با انعامي نيز توأم مي کرده است و حافظ در اين بيت مقطع «حسن طلب» لطيفي دارد
واج آرایی: تکرار آواي «z» و حروف «د» و «ت» و نزدیکی مخرج آن ها.
معنی بیت: اي پادشاه، حافظ که کمترين بنده ي درگاه توست، فاتحه خواند و سخن را به پايان رساند و از زبان تو درخواست دعا و تأييدي دارد.
محصول بيت ــ اى پادشاه حافظ درگاه‌نشين فاتحه خواند و از زبان تو تمناى دعا كرد يعنى حافظ براى خود دعا خواند و يا در حق تو دعا كرد.
