- *غزل 118*
1- آن کس که به دست جام دارد
سُلطانیِ جَم، مُدام دارد
آبی که حیاتِ خِضرازآن است
در مَیکده جو که جام دارد
2- آبی که خِضِر حیات ازو یافت
در مَیکده جو که جام دارد
3- سر رشتۀ جان به جام بُگذار
کاین رِشته ازو نِظام دارد
4- ما و مَی و زاهِدان و تقوا
تا یار سَرِ کدام دارد
5- بیرون زِ لبِ تو ساقیا نیست
در دُور کسی که کام دارد
6- نرگس همه شیوه هایِ مَستی
از چَشمِ خوشَت به وام دارد
7- ذکرِ رُخ و زلفِ تو دلم را
وِردیست که صبح و شام دارد
8- بر سینۀ ریشِ دردمندان
لَعلَت نمکی تمام دارد
در چاهِ زَنَخ چو حافظ ای جان
حُسنِ تو دو صد غلام دارد
9- در چاهِ ذَقن چو حافظ ای جان
حُسنِ تو دو صد غلام دارد
******************************
وزن غزل: مفعول مفاعلن فعولن( بحر هزج مسدس اخرب مقبوض محذوف)
1- آن کس که به دست جام دارد
سُلطانیِ جَم، مُدام دارد
موضوع بیت: دل (سلطنت حقیقی از آن دل آگاهان است)
مضمون بیت: جام عشق و سلطنت بادوام.
معنی واژگان:جام: مقصود جام عشق و معرفت است و آن دل عاشق حقيقي است/ سلطاني: پادشاهي، سلطنت/ جم: جمشيد که معمولاً در ادب فارسي با حضرت سليمان نبي (ع) يکي دانسته مي شود/ مدام: هميشه، همواره، با اشاره به معني ديگر آن يعني شراب
آرایه ها: جناس در جام و جم/ایهام تناسب و نوعی جناس در جام و مدام
واج آرایی: تکرار حروف «س» و «م»و«ج»
معنی بیت: سلطنت و شکوه جمشید یا سلیمان جاودانه از آن کسی است که ساغر معرفت بر کف دارد و می نوشد.
………………………………………………………………….
2- آبی که خِضِر حیات ازو یافت
در مَیکده جو که جام دارد
موضوع بیت: بادۀ تجلی(زندگی جاودانه درنوشیدن بادۀ ذکرخداست)
مضمون بیت: شراب عشق و زندگي و جاوداني.
معنی واژگان:خضر: يکي از پيامبران بني اسرائيل است که گويند معلّم حضرت موسي (ع) بوده است و نيز مي گويند که به همراه اسکند به سرچشمه ي آب زندگي رفته است و تنها کسي که از آن آب نوشيد همانا خضر بود و به اين سبب زندگي جاوداني يافت/ حيات: زندگي
آرایه ها: تناسب در آب و حيات و خضر /تناسب در ميکده و جام /تناسب در آب و حيات /تناسب در یافتن و جستن /تکرارملیح که
واج آرایی:تکرارحرف«ک»و«ج»و«ی» وآوای«z»
معنی بیت: آن آب بقا را که خضر پیامبر نوشید و زندگی جاودان یافت در میخانۀ معرفت جست و جو کن که در قدح باده آب حیات است.
………………………………………………………………….
3- سر رشتۀ جان به جام بُگذار
کاین رِشته ازو نِظام دارد
موضوع بیت: بادۀ محبت (حیات جاودانی در پرتو نوشیدن بادۀ ذکر خداست)
مضمون بیت: آراستگي جان به جام وابسته است.
معنی واژگان:سررشته: اختيار/ بگذار: واگذار کن/ رشته: مقصود نخي مانند نخ گردن بند است که بايد گوهرهاي آن نظم و ترتيبي داشته باشد و در اينجا مقصود از اين رشته جان است که جان به رشته تشبيه شده است/ نظام: نظم و ترتيب
آرایه ها:جناس در جان و جام /. تناسب در رشته و سررشته و نظام /ایهام جناس در بجام و نظام /تکرارملیح رشته/ سررشتۀ جان: تشبیه صریح.
واج آرایی: تکرار حرف «ر»و«ج»وآوای«z»
معنی بیت: اختيار جان خود را به جام باده بسپار، زيرا رشته ي عمر با آن سر و سامان مي يابد.
محصول بيت ــ سررشته جان را به جام واگذار كن، يعنى به جام بده. خلاصه به جام بسپار كه نظم رشته جان از جام باده است.
………………………………………………………………….
4- ما و مَی و زاهِدان و تقوا
تا یار سَرِ کدام دارد
موضوع بیت: مقام تسلیم –حسن عاقبت
مضمون بیت: مقابله ي شراب عشق و پرهيزگاري.
معنی واژگان: زاهدان: پرهيزگاران (با طنز)/ تقوي: پرهيزگاري/ سر کدام دارد: با کدام يک موافق است.
قواعد: و: حرف اضافه برای بیان معنی ملازمت،نیز نگاه کنید. به غزل 79 بیت(1)/ و: واو معيّت است
آرایه ها:تناسب در زاهد و تقوی /ایهام تضاد در می با زاهد و تقوی
واج آرایی:تکرارحرف«م» وآوای«آ»
معنی بیت: ما و ملازمت میخانۀ معرفت،پارسا و ملامت زهد و عبادت تا ببینیم که عنایت محبوب ازلی شامل حال که خواهد شد.
………………………………………………………………….
5- بیرون زِ لبِ تو ساقیا نیست
در دُور کسی که کام دارد
موضوع بیت: عشق (کامبخشی تنها در پرتو ساقی است )
مضمون بیت: آرزوي ميخواران عشق.
معنی واژگان:دور: مقصود دوري است که در محفل ميخواران است و ساقي به هرکس به نوبت شراب مي دهد/ در اينجا دور اشاره به دوران يعني روزگار هم دارد ،يعني کسي در اين دوران کامرواست که لبان ساقي در اختيار او باشد
آرایه ها: تناسب در ساقي و دور و کام /تناسب در لب و کام /تناسب در دور و لب/ایهام در دور
واج آرایی:تکرار حروف «ک»و«س» و«د»و«ب»
معنی بیت: ای ساقی آن که در روزگار کامرواست، کامگاری وی تنها از نوش لب توست.
…………………………………………………………………..
6- نرگس همه شیوه هایِ مَستی
از چَشمِ خوشَت به وام دارد
موضوع بیت: خداوند و صفات او (حُسنها همه از اوست)
مضمون بیت: چشم مست ساقي.
معنی واژگان: نرگس: گلي که معمولاً چشم يار را به آن تشبيه مي کنند و صفت مست را براي آن مي آورند/ شيوه ها: هنرها، روشها/ خوش: زيبا، دلپذير/ به وام دارد: قرض گرفته است
قواعد: در اين بيت صنعت تشبيه تفضيل به کار رفته است، يعني چشم يار بر نرگس برتري يافته است.
آرایه ها: تناسب در نرگس و مستي و چشم
واج آرایی:تکرار حرف «ش»و«ه»و«م»
معنی بیت: نرگس همه ي روش هاي مستي و دلربايي را از چشم زيبا و مست تو وام گرفته است.
محصول بيت ــ نرگس تمام شيوه‌ها و فن مستى را از چشم مست تو قرض كرده است. حاصل مطلب ذاتآ مستانگى ندارد اما از چشم تو عاريه گرفته است.
…………………………………………………………………..
7- ذکرِ رُخ و زلفِ تو دلم را
وِردیست که صبح و شام دارد
موضوع بیت: خداوند و یاد او(عاشق همیشه به یاد معشوق است )
مضمون بیت: چهره و زلف ساقي.
معنی واژگان:ذکر: يادآوري، سخن/ رخ: چهره/ ورد: ذکر، سخن
آرایه ها:صبح و شام با رخ و زلف، لفّ و نشر مرتب دارد يعني صبح اشاره به چهره ي ساقي و شام اشاره به زلف اوست/ ترادف در ذکر و ورد /تناسب و تضاد در رخ و زلف /تناسب در رخ و زلف و دل /تناسب در ورد با صبح و شام /تناسب در دل با ورد/دراین بیت اسلوب معادله رعایت شده است
واج آرایی:تکرارحرف«ر»وآوای«s»و«z»
معنی بیت: دل من هر بامداد و شامگاه به یاد چهره و گیسوی تو می افتد و این دعای صبحگاه و شبانگاه اوست.
………………………………………………………………….
8- بر سینۀ ریشِ دردمندان
لَعلَت نمکی تمام دارد
موضوع بیت: عشق و جاودانگی
مضمون بیت: لب ساقي و دل مجروح عاشقان.
معنی واژگان:ريش: مجروح، زخم/ دردمندان: عاشقان دردمند/ لعل: مقصود لبان ساقي است/ نمک :هم نمکي که به زخم پاشيده مي شود و هم اشاره دارد بر سخن نمکين و با ملاحت او/ تمام: کامل، کاملاً.
آرایه ها: تناسب و تضاد در ريش و نمک /تضاد در لعل و سینه /تناسب در سینه و درد/لعل: به استعاره،مقصود لب یار است/ایهام در نمک
واج آرایی: تکرار حرف «ر»و«م»و«ن»
معنی بیت: لب لعل تو بر سینۀ مجروح عاشقان نمک حسرت و اندوه می افشاند،سعدی گوید:
نگار من چو در آید به خندۀ نمکین
نمک زیاده کند بر جراحت ریشان
…………………………………………………………………..
9- در چاهِ ذَقن چو حافظ ای جان
حُسنِ تو دو صد غلام دارد
موضوع بیت: عشق و اسارت و آزادگی (همۀ خوبان اسیرعشق معشوق ازلی هستند )
مضمون بیت: حسن ساقي و حافظ
معنی واژگان:چاه ذقن: فرورفتگي زيباي چانه ي زيبارويان/ اي جان: اي محبوبي که همچون جان عاشق هستي/ حسن: زيبايي/ دوصد: دويست، نشانه ي کثرت/ غلام: پسر، نوکر، با اشاره به حضرت يوسف (ع) که در چاه افتاده بود
آرایه ها: تناسب در چاه و حسن و غلام /تناسب در چاه و غلام/ چاه ذقن: تشبیح صریح.
واج آرایی:تکرارحرف«چ»و«د» آوای «h»و«z»و«s»
معنی بیت: جان من،زیبائی تو در چاه زنخدان مانند حافظ صد بنده با حسن یوسف،حلقه به گوش و اسیر عشق خود دارد،در ضمن تلمیحی دارد به داستان یوسف و افکندن برادران وی را در چاه،نگاه کنید به آیۀ 18 و 19 سورۀ یوسف(12)
…………………………..
