- * غزل 23 *
1- خیالِ رویِ تو در هَر طَریق هَمرهِ ماست
نَسیمِ مویِ تو پیوندِ جانِ آگَهِ ماست
2- به رَغمِ مُدَّعیانی که مَنعِ عِشق کنند
جمالِ چهرۀ تو حُجَّتِ مُوَجَّهِ ماست
3- ببین که سیبِ زَنَخدانِ تو چه می گوید
هِزار یوسُفِ مِصری فُتاده در چَهِ ماست
4- اگر به زُلفِ درازِِ تو دستِ ما نَرَسَد
گناهِ بختِ پریشان و دَست ِکوته ماست
5- به حاجِبِ درِ خَلوت سرایِ خاص بگو
فُلان ز گوشه نشینانِ خاکِ درگَهِ ماست
6- به صورت از نَظَرِ ما اگر چه مَحجوبَست
هَمیشه در نَظَرِ خاطرِ مُرَفَّهِ ماست
7- اگر به سالی حافظ دری زَنَد ، بِگُشای
که سالهاست که مُشتاقِ رویِ چون مَهِ ماست
******************************
وزن غزل : مفاعلن فعلاتن مفاعلن فعلات ( بحر مجتث مثمن مخبون مقصور )
1- خیالِ رویِ تو در هَر طَریق هَمرهِ ماست
نَسیمِ مویِ تو پیوندِ جانِ آگَهِ ماست
موضوع بیت: خداوند (یادخدا)
مضمون بیت: (به ياد داشتن هميشگي عاشق لطف و عتاب معشوق را.)
معنی واژگان:خيال: تصور، نقش، طرح/طريق: راه (معنوي و مادّي هر دو)/ نسيم: بو/ پيوند: متّصل، چيزي که به چيز ديگر اتصال دارد/ جان آگه: جاني که آگاهانه در راه عشق مي رود.
قواعد:نسیم مو:اضافۀ تخصیصی
آرایه ها: تناسب در خيال و نسيم و ميان روي و موي /تناسب درطريق و همره /تناسب در موي و پيوند (که گاهي موي اضافي به موي اصلي متّصل مي شده – وُصله) /تناسب در نسيم و جان /جناس در روی و موی
واج آرایی:تکرار حرف«ر»و «م»و«ه»و«ن»و«ی»
معنی بیت: خيال چهره ي زيباي تو همه جا با ماست و بوي خوشي که از زلف تو به مشام ما مي رسد، جان آگاه و بيدار ما را مدد مي دهد و از نسيم جان بخش تو حيات تازه اي مي گيرد.
محصول بيت ـ خيال روى تو در هر طريق همراه ما است، يعنى در هر حالى كه باشيم خيال روى تو از مخيله ما خارج نمى‌شود و همراه ما است. و نسيم مويت هم پيوند جان آگه ما است، يعنى بويش جزو جان آگه ما گشته و از آن جدا نمى‌شود. خلاصه در هر حال كه باشم بوى خوش مويت از دماغ جان محو نمى‌شود.
…………………………………………………………………
2- به رَغمِ مُدَّعیانی که مَنعِ عِشق کنند
جمالِ چهرۀ تو حُجَّتِ مُوَجَّهِ ماست
موضوع بیت: خدا(یادخدا)(به ياد داشتن هميشگي عاشق و دوری از مدعیان غافل)
مضمون بیت: (دليل موجّه عشق و مقابله با مدعيان منع کننده، يادآور زنان مصر و عشق زليخا به يوسف.)
معنی واژگان:به رغم: بر خلاف، علي رغم/ مدّعي: کسي که ادعاي فضل و علم و اطلاع مي کند ولي اين ادعاي او بي پايه است/ جمال: زيبايي/ چهره: روي، صورت/ حجت: دليل/ موجّه: پسنديده، قاطع، توجيه پذير، قانع کننده.
آرایه ها: تناسب دررغم، مدّعي، منع، حجت، موجه
واج آرایی: در مصراع اوّل تکرار حرف «ع» هماهنگي صداي «غ» و «ق» و در مصراع دوم تکرار حرف «ج» وآوای«h»
معنی بیت: بناخواه و بر خلاف میل آنان که ادعای عاشقی دارند و از مهرورزی ما را باز میدارند ، زیبائی و نکوئی رخسار تو دلیل درست و روشن شیفتگی و دلباختگی ماست .
………………………………………………………………………
3- ببین که سیبِ زَنَخدانِ تو چه می گوید
هِزار یوسُفِ مِصری فُتاده در چَهِ ماست
موضوع بیت: تجلی(تجلی جمال محبوب و اسیر گرفتن خوبان)
مضمون بیت: (وصف مبالغه آميز زيبايي معشوق بخصوص زيبايي چانه ي او، زيباتر از يوسف و اسيرکننده ي او با آن همه تقوي و دوري از عشق هوس آلود)
معنی واژگان:. يوسف مصري: حضرت يوسف که نمونه ي کامل زيبايي است و به جهت آن که عزيز مصر شد و زيبايي او زنان مصري مخصوصاً زليخا را به خود جذب کرد، در اينجا مصري لقب داده شده است/ چه: مخفف چاه، مقصود گودي ميان چانه است
قواعد: سيب زنخدان: اضافه ي تشبيهي است که چانه ي معشوق به سيب تشبيه شده است
آرایه ها: تناسب در يوسف و مصر و افتادن و چاه /تناسب در چاه و افتادن/ تلمیح به داستان یوسف و زلیخا /جناس تام در چه و چَه
واج آرایی:تکرار آوای«š»وحروف«ی»و«ر»
معنی بیت: خواجه از قول چاه زنخدان معشوق مي فرمايد: آن چنان زيباييم که هزار يوسف مصري گرفتار جمال ماست؛ يعني ما از يوسف هم زيباتريم.
محصول بيت ـ ببين سيب زنخدانت چه مى‌گويد؟ گويد چون يوسف مصرى هزار محبوب به عشق من گرفتار است. محصول بيت ـ ببين سيب زنخدانت چه مى‌گويد؟ گويد چون يوسف مصرى هزار محبوب به عشق من گرفتار است.
………………………………………………………………………..
4- اگر به زُلفِ درازِِ تو دستِ ما نَرَسَد
گناهِ بختِ پریشان و دَست ِکوته ماست
موضوع بیت: خداوند(درهای رحمت الهی همیشه باز است- اگر آیی در باز است)
مضمون بیت: (عدم وصال تقصير عاشق است و معشوق را در اين ميان گناهي نيست.)
آرایه ها: تناسب در زلف و پريشان/ تناسب و تضاد در دراز و کوتاه /تناسب در زلف و دراز /تکرار ملیح دست
واج آرایی:.تکرار حرف«ز» و «س»و«ت»
معنی بیت: اگر دست ما به زلف دراز تو نمي رسد و از وصال آن محروميم، گناه از بخت آشفته و سياه ماست؛ وگرنه گيسوي دراز تو در دسترس است.
محصول بيت ـ اگر به زلف دراز تو دست‌مان نمى‌رسد گناه بخت پريشان و دست كوتاه ما است. حاصل سخن، اگر وصلت براى‌مان ميسر نمى‌شود از نقص طالع ما و از كوته‌دستى يعنى از دست‌تنگى ما است، يعنى تو عالى‌جنابى و به فقرا التفات ندارى.
……………………………………………………………………
5- به حاجِبِ درِ خَلوت سرایِ خاص بگو
فُلان ز گوشه نشینانِ خاکِ درگَهِ ماست
موضوع بیت:عنایت (تمنای وصال محبوب)
معنی واژگان:حاجب: پرده دار، نگهبان/ خلوت سراي خاصّ: خانه و منزل مخصوص و شخصي/ فلان: مقصود عاشق است که حافظ باشد/ گوشه نشين: منزوي، کسي که به درگاه بزرگي پناه مي برد و در گوشه اي از درگاه و دربار او مي نشيند/ خاک درگه ما: اشاره است به تواضع و فروتني گوشه نشينان از زبان همان گوشه نشينان.
آرایه ها: تناسب در حاجب و در و خلوت سراي خاص و درگاه و گوشه نشينان و خاک
واج آرایی:تکرار حرف«خ» و «ش»و«ب»
معنی بیت: به غلامان خلوت سراي خاص بگو که حافظ را از درگاه نرانند، زيرا او از مقيمان و گوشه نشينان درگاه ماست.
محصول بيت ـ به دربان خلوت‌سراى خاص بگو فلانى از گوشه‌نشينان خاك درگه ما است، يعنى از ملازمان آستانه و درگاه ما است.
…………………………………………………………………..
6- به صورت از نَظَرِ ما اگر چه مَحجوبَست
هَمیشه در نَظَرِ خاطرِ مُرَفَّهِ ماست
موضوع بیت:عنایت(عنایت معشوق به عاشق)
معنی واژگان:به صورت: ظاهراً، از نظر ظاهر/ محجوب: پنهان، پوشيده، ناآشکار/ خاطر: ذهن، باطن/ مرفّه: آسوده، راحت
آرایه ها: تناسب در صورت و نظر و محجوب / طباق در نظر و از نظر /تکرار ملیح نظر
واج آرایی:تکرار آوای«h»وحرف«ر»
معنی بیت: معشوق گفت : اگر چه عاشق دور و نهان از دیدۀ ماست ، ولی با این منزل و جدائی همواره دل نازپرورد ما بوی عنایت دارد.
………………………………………………………………….
7- اگر به سالی حافظ دری زَنَد ، بِگُشای
که سالهاست که مُشتاقِ رویِ چون مَهِ ماست
موضوع بیت:عنایت(عنایت معشوق به عاشق)
مضمون بیت: (هر سه بيت سخنان عاشق است خطاب به معشوق که آنها را بايد معشوق به حاجب درِ خلوت سراي خاص خود بگويد و نشانه ي اظهار لطفي است که عاشق توقع دارد که معشوق به او داشته باشد.)
معنی واژگان:به سالي: در مدت يک سال/ دري زند: يک بار در بزند/ مشتاق: آرزومند و عاشق/ «وقتي ماه را مي ديدند به روي زيبا نگاه مي کردندو حلقه ي در را به صورت هلال ماه درست مي کردندو گُل ميخ
هاي در را به صورت ماه مي ساختند.» /دو بیت آخر از قول معشوق است
آرایه ها: تناسب در،گشودن و در زدن /تناسب در سال و مه/تناسب در مه و روي
واج آرایی:تکرار آوای«h»وحروف«ی»
معنی بیت: اين بيت نيز در ادامه ي دو بيت بالاست که به حاجب مي گويد: اگر حافظ در طول سال يک بار درِ اين خانه را بزند، در به روي او بازکن، زيرا او سال هاست مشتاق ديدار چهره ي زيباي ماست.
محصول بیت- اگر حافظ به طريق گدايى درى بزند، در را باز كن، زيرا سال‌ها است كه علاقه‌مند و مشتاق روى چون ماه است، يعنى مدت‌ها است حافظ از جمله عشاقى است كه گرفتار عشق ما است. خواجه در اين بيت عشق خود را تصريح كرده است.
